Την Ελλάδα (δε) θέλομεν και ας τρώγωμεν πέτρες*

Του Γιωργου Δεληγιαννακη (δρ Ιστορίας)

Τα χρόνια των πανεπιστημιακών σπουδών είναι κατά κανόνα η περίοδος οπότε Ελλαδίτες και Κύπριοι νέοι έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή. Η αλήθεια είναι πως οι Ελλαδίτες έχουν συνήθως περισσότερα να μάθουν ή να ανακαλύψουν καθώς ελάχιστοι από αυτούς επισκέπτονται την Κύπρο για διακοπές ή κάποιον άλλο λόγο. Για πολλούς Ελλαδίτες η συναναστροφή αυτή προκαλεί εντύπωση, καθώς οι περισσότεροι γνωρίζουν ελάχιστα για τη χώρα αυτή και τους ανθρώπους της. Είναι τότε που ίσως για πρώτη φορά γνωρίζουν από κοντά ομοεθνείς τους, οι οποίοι προέρχονται από ένα άλλο «ελληνικό» κράτος με διαφορετικές καταβολές και ιστορία από το δικό τους, που επικοινωνούν δίχως αισθήματα κατωτερότητας σε μια ζωντανή διάλεκτο της ελληνικής γλώσσας και η πλειοψηφία τους διατηρεί ακόμα –κατά παράδοξο τρόπο– αισθήματα πατριωτικής αγάπης για την Ελλάδα.

Μέσω της επαφής και της αλληλογνωριμίας, πολλά στερεότυπα και ιδεοληψίες της ελλαδικής κοινωνίας για την Κύπρο καταρρίπτονται. Δεν θα μείνω εδώ στα περί «ελληνικότητας» των Κυπρίων, τις δήθεν ευθύνες τους για την επιθετικότητα της Τουρκίας εναντίον της Ελλάδος και την πληθώρα ανόητων και άξεστων προκαταλήψεων τοπικιστικού χαρακτήρα. Θα ήταν πιο απλό για τον Ελλαδίτη νέο να προβληματιστεί για τα επιτεύγματα των δύο χωρών τις τελευταίες δεκαετίες. Τότε θα ανακαλύψει κάτι που η ελλαδική μικρόνοια επιμένει να παραβλέπει: Το γεγονός ότι αυτή η μικρή χώρα που βίωσε την καταστροφή πριν από 34 χρόνια κατάφερε –χάρις κυρίως στην εργατικότητα των κατοίκων της και την κοινωνική συναίνεση– να ανακάμψει οικονομικά και σήμερα να πλεονεκτεί έναντι της Ελλάδος σε μια σειρά από κρίσιμες πτυχές της κοινωνικής και οικονομικής ζωής.

Ποιος, για παράδειγμα, θα πίστευε ότι 15 χρόνια μετά την ίδρυση του πρώτου ανώτατου εκπαιδευτικού ιδρύματος στην Κύπρο, Ελλαδίτες επιστήμονες και ερευνητές θα στρέφονταν στα κυπριακά πανεπιστήμια (δημόσια και ιδιωτικά) αναζητώντας αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας, ενώ Κύπριοι και Ελλαδίτες φοιτητές θα απολάμβαναν ανώτερης ποιότητας εκπαίδευση στην Κύπρο παρά στην Ελλάδα;

Στα κυπριακά πανεπιστήμια, η περίφημη αξιολόγηση των καθηγητών, η αναγνώριση ιδιωτικών πανεπιστημίων, ο μακροπρόθεσμος οικονομικός προγραμματισμός και η επαρκής χρηματοδότηση για λειτουργικές και άλλες ανάγκες (από εγχώριους πόρους) αποτελούν ήδη πραγματικότητα. Εκεί δεν παρατηρούνται τα γνώριμα σε μας σκάνδαλα διαφθοράς και ευνοιοκρατίας, αλλά ούτε και καταλήψεις, μακροχρόνιες καθυστερήσεις στην πρόσληψη προσωπικού, χτισίματα γραφείων και σκοτεινά αλισβερίσια μεταξύ πρυτανικών αρχών και φοιτητοπατέρων εις βάρος των συμφερόντων των ανυποψίαστων φοιτητών.

Οι μισθοί του διδακτικού προσωπικού στην Κύπρο –τόσο στα δημόσια όσο και στα ιδιωτικά πανεπιστήμια– είναι σχεδόν οι διπλάσιοι των αντίστοιχων δικών μας. Και όλα αυτά τη στιγμή που οι δαπάνες για στρατιωτικούς εξοπλισμούς στην ημικατεχόμενη Κύπρο ξεπερνούν κατά πολύ το κατ’ αναλογία ποσό που δαπανά η Ελλάδα.

Αλήθεια, ποια είναι η μοίρα που επιφυλάσσει το ελληνικό κράτος στους νέους επιστήμονες, δηλαδή στα πιο δυναμικά και άρτια καταρτισμένα μέλη του, που βρίσκονται στα πρώτα βήματα της επαγγελματικής τους καριέρας στο ελληνικό πανεπιστήμιο;  Απαξίωση, ταπείνωση και οικονομική εξάρτηση. Γιατί, πώς αλλιώς να χαρακτηρίσει κανείς το καθεστώς των συμβασιούχων λεκτόρων (γνωστών και ως 407) οι οποίοι αμείβονται –στην καλύτερη περίπτωση– με 1.300 ευρώ και αποτελούν στα περισσότερα περιφερειακά πανεπιστήμια την πλειοψηφία των διδασκόντων σε κάθε τμήμα; Είναι τόση η ανευθυνότητα του ελληνικού κράτους απέναντί τους, που πολλές φορές ο υποψήφιος πληροφορείται την εφήμερη πρόσληψή του ακόμα και μια βδομάδα μετά την έναρξη των μαθημάτων του, ενώ οι μισθοί καταβάλλονται κατά κανόνα με μήνες καθυστέρησης. Αναπόφευκτα, όσοι από τους νέους λέκτορες τυχαίνει να μην απολαμβάνουν της γονικής υποστήριξης –και κατά την τρίτη δεκαετία της ζωής τους– αναγκάζονται είτε να ετεροαπασχολούνται είτε να διδάσκουν ταυτόχρονα σε δύο ή ακόμα και τρία διαφορετικά πανεπιστήμια για να μπορέσουν να καλύψουν το υψηλό κόστος των συνεχών μετακινήσεων. Υπό αυτές τις συνθήκες, ποιος μπορεί να μιλήσει για οργανωμένη παροχή μόρφωσης και προαγωγή της έρευνας στα ελληνικά πανεπιστήμια;

Ευτυχώς όμως που η συνεχιζόμενη παρακμή των ελληνικών πανεπιστημίων πολύ σύντομα θα ικανοποιήσει και το χρόνιο αίτημα της ελλαδικής οικογένειας να παύσουν επιτέλους οι Κύπριοι μαθητές να «κλέβουν» τις θέσεις των παιδιών τους από τα εγχώρια πανεπιστήμια, καθώς τελευταίες έρευνες δείχνουν ότι ο αριθμός των Κύπριων φοιτητών που αποφασίζουν τα τελευταία χρόνια να σπουδάσουν στην Ελλάδα μειώθηκε δραματικά. Ρεαλιστικά σκεπτόμενη η κυπριακή οικογένεια σήμερα δεν έχει λόγους να επενδύσει σε ένα ελληνικό πανεπιστήμιο, τη στιγμή που το αντίστοιχο κυπριακό ή αγγλικό πτυχίο προσφέρει συνεπέστερη και πιο οργανωμένη παροχή μόρφωσης και καλύτερες προοπτικές απορρόφησης από την αγορά εργασίας. Ετσι σύντομα το όνειρο της ελλαδικής οικογένειας για την απόκτηση ενός πτυχίου (και ό, τι να ’ναι) θα μοιάζει πιο κοντά από ποτέ.

Κάνοντας τέτοιες συγκρίσεις μεταξύ Ελλάδας και Κύπρου, συνειδητοποιεί κανείς το μέγεθος της συλλογικής αποτυχίας του ελλαδικού κράτους. Τη στιγμή που η Κύπρος πέτυχε να βρίσκεται στην ομάδα των οικονομικά ισχυρών κρατών - μελών της ευρωπαϊκής οικογένειας με σύγχρονο και συνεχώς αναπτυσσόμενο εκπαιδευτικό σύστημα, η Ελλάδα το μόνο που ουσιαστικά κατάφερε τα 30 τελευταία χρόνια ήταν να διατηρήσει τη θέση της χώρας ουραγού ακόμα και στην Ευρώπη των «27». Και τούτο παρά τις επί δεκαετίες παχυλές επιδοτήσεις και τη μακροχρόνια ένταξή της στους ευρωπαϊκούς θεσμούς, κάτι που, ας μην ξεχνάμε, στερήθηκε επί μακρόν η Κύπρος.

* Παράφραση συνθήματος σε τοίχο του χωριού Αλωνα, που απαθανάτισε με τη φωτογραφική του μηχανή ο Γ. Σεφέρης όταν επισκέφθηκε το νησί το 1954, παραμονές της κήρυξης του απελευθερωτικού αγώνα για την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα.

(Από την εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 31/12/2008)

H ελίτ των επιστημόνων στην Ε.Ε.

Το παρακάτω κείμενο θα μπορούσε να συνδυαστεί με το κείμενο της Αγγελικής Χρονοπούλου, "Λίστα περιοδικών ERIH του ESF", που δημοσιεύεται στο τεύχος 155 (Οκτ.-Δεκ. 2008) του περιοδικού ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ.

At the heart of the ECRI 2008 Conference, 750 m2 of the Palais des Congrès of Versailles will be reserved to about 50 industrial partners coming from all the member-states (majors, SMEs and medium-sized companies) that are involved in current RI businesses or interested in collaborating in the future on RI projects (ESFRI and others) in Europe.

The objective is to facilitate and to increase the relations between the project managers of large-scale European research equipments and the industrial companies longing to supply or to use these infrastructures.

Το κείμενο αυτό προέρχεται από:  http://www.ecri2008.eu/spip.php?article75 (Ημερομηνία ανάκτησης 31/12/2008, Τίτλος: Exhibition area, από όπου και η φωτογραφία)

Στόχος της Γηραιάς Ηπείρου να βρεθεί στην πρωτοπορία της έρευνας και να γίνει πόλος έλξης των αρίστων

Της Διονυσιας Bοριδη

Μια επανάσταση ειρήνης και προόδου, μια επανάσταση ιδεών και γνώσης – όπως είπε χαρακτηριστικά ο επίτροπος Ερευνας της Κομισιόν Γιάνεζ Ποτότσνικ– συντελέστηκε στις 10–12 Δεκεμβρίου στις Βερσαλλίες της Γαλλίας, όπου έλαβε χώρα το 5ο Ευρωπαϊκό Συνέδριο για τις Ερευνητικές Υποδομές (ΕCRI 2008) με τη συμμετοχή εκατοντάδων επιστημόνων από τα 27 κράτη–μέλη της Ε.Ε. 

Βασικός άξονας της συνάντησης και κοινή πίστη ήταν η ανάγκη που έχει η Ευρωπαϊκή Ενωση να βρεθεί στην πρωτοπορία της επιστημονικής έρευνας και εξέλιξης, κάτι που απαιτεί τη συστηματοποίηση και τον συντονισμό των ερευνητικών υποδομών σε κάθε ευρωπαϊκή γωνιά, έτσι ώστε να δημιουργηθεί ενιαίος επιστημονικός χώρος που θα αποτελέσει πόλο έλξης για τους καλύτερους επιστήμονες από όλον τον κόσμο και θα αντιστρέψει τη διαρκή αιμορραγία των αρίστων προς άλλα κράτη με πιο ανεπτυγμένη ή καλύτερα οργανωμένη έρευνα. Για να γίνει όμως κάτι τέτοιο, το επιστημονικό προσωπικό της Ε.Ε. πρέπει να μπορεί να μοιράζεται στοιχεία, τεχνολογίες, ερευνητικές δομές και βάσεις δεδομένων ώστε να καταστεί εφικτή η αναβάθμιση της ποιότητας του ερευνητικού έργου που παράγεται στα ευρωπαϊκά εργαστήρια. Για την υλοποίηση του ευρωπαϊκού οράματος στον χώρο επιστημών και τεχνολογίας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ήδη λάβει πληθώρα πρωτοβουλιών. Ανάμεσά τους είναι η κατάρτιση ενός «οδικού χάρτη ευρωπαϊκών ερευνητικών υποδομών», που αποτελεί το εφαλτήριο για την ευρωπαϊκή πρωτοπορία στον χώρο των επιστημών. 

Ωστόσο, εξακολουθεί να είναι οξύ το πρόβλημα της χρηματοδότησης αυτών των υποδομών. Η κατασκευή εξελιγμένων εργαστηρίων αποτελεί αναμφίβολα μια ιδιαίτερα δαπανηρή υπόθεση. Ακριβώς, όμως, κι αυτή τη χρονική στιγμή της μεγάλης οικονομικής κρίσης –επισήμανε η υπουργός Ανώτερης Παιδείας και Ερευνας της Γαλλίας, Βαλερί Πεκρές, στην εναρκτήρια ομιλία της στο ECRI 2008– είναι η καταλληλότερη για την αύξηση των κονδυλιών που δαπανώνται για τις ερευνητικές υποδομές, καθώς «παραγωγή επιστήμης» σημαίνει ανάπτυξη και πορεία προς ένα καλύτερο μέλλον. Ομολογουμένως τα χρήματα που δαπανώνται για την ευρωπαϊκή έρευνα διαρκώς αυξάνονται. Σήμερα το έβδομο πλαίσιο στήριξης της ευρωπαϊκής έρευνας δαπανά 1,7 δισεκατομμύρια ευρώ για την ανάπτυξη των επιστημών. Οπως, όμως, υπογράμμισε ο επίτροπος Ερευνας κ. Ποτότσνικ, χρειάζονται τουλάχιστον 17 δισεκατομμύρια. Κι αυτά θα πρέπει να προέλθουν από τις χώρες–μέλη που καλούνται να κάνουν έτσι μια έξυπνη επένδυση στο ίδιο τους το μέλλον. Επίσης θα πρέπει να δημιουργηθεί το κατάλληλο νομικό πλαίσιο, που θα προάγει και διευκολύνει τη συνεργασία των ερευνητικών κέντρων.

Σύγχρονη Αναγέννηση

Ομως, η ευρωπαϊκή ερευνητική πρόοδος δεν είναι δυνατόν να λάβει σάρκα και οστά χωρίς να αναγνωριστεί ο κομβικός ρόλος που διαδραματίζουν πλέον οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές τόσο στη συγκέντρωση και πρόσβαση των επιστημόνων σε δεδομένα, όσο και στη δημιουργία ακριβέστερων οργάνων και εργαλείων και στην ανάπτυξη νέας τεχνολογίας. Κατά συνέπεια, μέλημα της Ε.Ε. –και αρχικά της Ευρωπαϊκής Επιτροπής– είναι η ενίσχυση των ηλεκτρονικών επιστημονικών υποδομών (e-science), τόνισε η κυρία Βιβιάν Ρέντινγκ, μέλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Κοινωνία της Πληροφορίας και τα Μέσα. Οπως υπογράμμισε, αυτές οι ηλεκτρονικές υποδομές αποτελούν τον καταλύτη της «Επιστημονικής Αναγέννησης» και θα αποτελέσουν τη βάση για τις μελλοντικές ανακαλύψεις και τη νέα βιομηχανική και κοινωνική επανάσταση.

Τι ισχύει σήμερα στην Ευρώπη με αριθμούς

203 δισ. ευρώ (τα 122 δισ. από ιδιωτικούς φορείς, τα 81 δισ. από Ε.Ε., κράτη-μέλη και διαφόρα ιδρύματα) είναι οι συνολικές δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη.

8,5 δισ. ευρώ είναι το ετήσιο κόστος συντήρησης και λειτουργίας των ευρωπαϊκών ερευνητικών υποδομών.

1,7 δισ. ευρώ είναι ο συνολικός προϋπολογισμός από το 7ο πλαίσιο στήριξης που πρόκειται να δαπανηθεί γιά ερευνα (7 έτη).

34 ερευνητικές υποδομές έχουν ενταχθεί σήμερα στον Ευρωπαϊκο Οδικό Χάρτη Ερευνητικών Yποδομών. Επτά έχουν ήδη αρχίσει να κατασκευάζονται. Δέκα υποδομές ακόμα εντάχθηκαν φέτος.

Δεκαέξι κράτη-μέλη της Ε.Ε. έχουν ήδη δημιουργήσει εθνικούς οδικούς χάρτες για τις ερευνητικές υποδομές τους

8,5 δισ.ευρώ ετησίως δαπανώνται συνολικώς για τη λειτουργία των 600 ερευνητικών υποδομών της Ε.Ε. Ωστόσο, το 8% αυτών κάνει χρήση του 65% των δαπανώμενων χρημάτων.

25 χιλιάδες άτομα (το 2% του ευρωπαϊκού επιστημονικού εργατικού δυναμικού) εργάζονται στις Ευρωπαϊκές Ερευνητικές Υποδομές, σε διάφορες θέσεις και ειδικότητες.

Οι νεόφερτοι του «Οδικού Χάρτη»

Οι δέκα νιόφερτοι που εντάχθηκαν φέτος στον «οδικό χάρτη για τις ευρωπαϊκές ερευνητικές υποδομές» είναι:

1. Ευρωπαϊκό Εργαστήριο για τη Δέσμευση και Αποθήκευση Διοξειδίου του Ανθρακος

Συνδυάζει τρεις προσεγγίσεις σύλληψης και αποθήκευσης του τόσο βλαβερού αερίου που εν πολλοίς ευθύνεται για την κλιματική αλλαγή. Το κέντρο συντονισμού του σχετικού προγράμματος βρίσκεται στη Νορβηγία.

2. Συστοιχία Τηλεσκοπίου Τσερένκοφ

Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα εξελιγμένο εργαστήριο αστρονομικών ερευνών με ακτίνες γάμμα υψηλής ενέργειας. Θα προάγει τη μελέτη των ακτίνων του είδους που έχουν αστροφυσική προέλευση και θα βοηθήσει στην πρώτη ολοκληρωμένη και λεπτομερή άποψη του σύμπαντος.

3. Ευρωπαϊκό Κέντρο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων

Θα επιτρέψει τη συγχώνευση των ήδη υπαρχόντων κέντρων μελέτης των θαλάσσιων οργανισμών και των οικοσυστημάτων τους.

4. Ευρωπαϊκή Υποδομή Βιοϊατρικής Απεικόνισης Από το μόριο στον ασθενή

Θα προσφέρει πρόσβαση σε νέες απεικονιστικές τεχνικές και τεχνολογίες με βιολογικές και ιατρικές εφαρμογές από τη μοριακή έρευνα ώς την ιατρική πρακτική. Θα οργανωθεί σαν πανευρωπαϊκή ερευνητική υποδομή και θα επικεντρώνεται σε συμπληρωματικές απεικονιστικές τεχνικές: από τα εξελιγμένα ηλεκτρονικά μικροσκόπια μέχρι και τους τομογράφους τελευταίας τεχνολογίας.

5. Ευρωπαϊκά Εργαστήρια Υψηλής Ασφάλειας

Θα μας βοηθήσουν στην αντιμετώπιση των νοσημάτων που ενδεχομένως να προκαλέσουν πανδημία. Είναι μια επιστημονική πρόκληση που επιβάλλει τη συντονισμένη παρακολούθηση των νοσημάτων και τη μελέτη των πιο επικίνδυνων μικροοργανισμών.

6. Ευρωπαϊκό Σύστημα Παρακολούθησης Τεκτονικών Πλακών

Πρόκειται για μια ερευνητική υποδομή που στοχεύει στην εξέλιξη των τεχνικών κατανόησης των φυσικών διαδικασιών που διέπουν τους σεισμούς, τις ηφαιστειακές εκρήξεις και τα κύματα τσουνάμι και τις τεκτονικές κινήσεις. Το σύστημα θα συνδέεται και με δορυφόρους.

7. Εργαστήριο Παρατήρησης Γης Σβάρμπαλντ

Πρόκειται για αναβάθμιση του ήδη υπάρχοντος εργαστηρίου στη θάλασσα Σβάρμπαλντ. Εκεί θα γίνονται μελέτες των γεωφυσικών, χημικών και βιολογικών διαδικασιών. Θα μπορεί να παρακολουθεί τη μεταβολή των περιβαλλοντικών συνθηκών.

8. Αναβάθμιση του Ευρωπαϊκού Συστήματος Ραντάρ

Θα επιτρέψει την καταγραφή και παρακολούθηση των μεταβολών που συντελούνται στην ατμόσφαιρα. Θα βοηθήσει στην κατανόηση της εξέλιξης του δικού μας και άλλων ηλιακών συστημάτων.

9. Ευρωπαϊκό Εργαστήριο Μαγνητικών Πεδίων

Χάρη σε αυτό οι Ευρωπαίοι επιστήμονες θα αποκτήσουν πρόσβαση σε μαγνητικά πεδία πολύ υψηλής έντασης. Αυτή η υποδομή θα συγχωνεύσει και αναβαθμίσει τα ήδη τέσσερα υπάρχοντα εργαστήρια.

10. Ευρωπαϊκά Εργαστήρια Ελέγχου Χημικής Βιολογίας

Θα επιτρέψει στους επιστήμονες να δημιουργούν μικρά βιοενεργά μόρια και να έχουν πρόσβαση και σε μια τεράστια τράπεζα δεδομένων με χημικά στοιχεία και μόρια.

( Από την εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 25/12/2008)

Περισσότερα: www.ecri2008.eu/

Οι εγχώριοι μύθοι που κρατούν

Των Διονυση Μιντζοπουλου και Αλεξανδρας Φιληνδρα*

(Από την εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 23/12/2008)

Στο βιβλίο του «Η Mεθοδολογία των Επιστημονικών Ερευνητικών Προγραμμάτων», ο φιλόσοφος Ιμρε Λάκατος μιλάει για τη γένεση και αναπαραγωγή ιδεών, διαχωρίζοντας τα συστήματα ιδεών σε προοδευτικά και σε εκφυλιστικά. Ενα εκφυλιστικό σύστημα χαρακτηρίζεται από κλειστά συστήματα σκέψης που έχουν από καιρό πάψει να προσφέρουν ανάλυση ιδεών και έχουν χάσει την ικανότητα ερμηνείας της πραγματικότητας. Σήμερα βλέπουμε στη χώρα μας τα αποτελέσματα ενός τρόπου σκέψης και μιας πολιτικής κουλτούρας που, κατά τον Λάκατος, είναι εκφυλιστικές.

Η κακή σκέψη και η εκφυλιστική ιδεολογία έχουν μια σειρά από συνέπειες. Επειδή η πραγματικότητα δεν ανταποκρίνεται στις ιδέες μας, δημιουργούμε μύθους και επανερμηνεύουμε την πραγματικότητα στρεβλά, ώστε να προστατεύσουμε τα κεντρικά στοιχεία της ιδεολογίας από κριτική ανάλυση. Η μυθολογία αυτή, η οποία βρίσκεται σε συνάφεια με την κουλτούρα της Μεταπολίτευσης, όπως επισήμανε ο Στάθης Καλύβας, έχει καλλιεργήσει ιδέες που δεν αντέχουν σε σοβαρή κριτική. Τις τελευταίες μέρες, με αφορμή τη δολοφονία του μαθητή Α. Γρηγορόπουλου και των βίαιων επισοδείων που ακολούθησαν το γεγονός, οι μύθοι αυτοί έκαναν την εμφάνισή τους με διάφορες παραλλαγές. 

Μερικοί από τους μύθους αυτούς είναι:

Ο μύθος της «δημιουργικής βίας» («καταστροφή ίσον δημιουργία») που μέσα από την υλική καταστροφή προετοιμάζει το έδαφος για δημιουργία. Πρόκειται για μια μορφή έκφρασης που τρόμαζε τον Τζορτζ Οργουελ, ο οποίος την απαθανάτισε ως NewSpeak στο «1984». Στην ελληνική ερμηνεία του μύθου, η δημιουργική βία είναι αποκλειστικό αριστερό προνόμιο. Η κρατική βία, σε μυστηριώδη αντίθεση, ούτε αγνή είναι ούτε δημιουργική, αλλά μόνο έκφραση εξουσίας και απολύτως καταδικαστέα.

Ο μύθος της «αντίστασης» θέτει ότι το κράτος αποτελεί ένα κατασταλτικό μηχανισμό με στόχο την εξάλειψη άλλων ιδεών και απόψεων. Αυτός ο μύθος εξισώνει την καταστροφή με την αντίσταση. Η βία είτε είναι η συνήθης μορφή συμπεριφοράς της εξουσίας είτε είναι απαραίτητη για να αποδειχτεί ότι η εξουσία δεν παρέχει προστασία είτε είναι το δυσάρεστο αλλά αναπόφευκτο αποτέλεσμα της αντίστασης του πολίτη. Σε όλες τις περιπτώσεις, την ηθική ευθύνη για τη βία την έχει το κράτος. Ο Ελληνας πολίτης είναι ο ήρωας που πάντα αντιστέκεται.

Ο μύθος της «ελληνικής ιδιαιτερότητας» προβάλλει τον Ελληνα σα θύμα συνωμοσιών και καταστάσεων τις οποίες ο ίδιος δεν ελέγχει. Ο Ελληνας δεν υποκύπτει. Πάντα βρίσκεται σε θέση άμυνας διότι οι επιλογές και η ελευθερία του είναι πάντα περιορισμένες από τους φορείς της εξουσίας. Η Ελλάδα θα ήταν διαφορετική αν ο Ελληνας είχε πραγματική εξουσία, αλλά για λόγους πέραν του προσωπικού του ελέγχου και άρα της προσωπικής του ευθύνης ο ίδιος αντιστέκεται χωρίς να συμμετέχει στην εξουσία.

Ο μύθος της «άδολης νεολαίας», που δεν είναι άβουλη ούτε καθοδηγούμενη ούτε υπεύθυνη για τις επιπτώσεις των πράξεών της, διότι «είναι παιδιά». Με αυτό τον μύθο, η νεολαία δεν είναι αναπόσπαστο μέρος της ελληνικής κοινωνίας ούτε αποδέκτης των ίδιων επιδράσεων και ιδεών. Τα παιδιά έχουν κρίση και άποψη και βαθιά και ουσιαστική αντίληψη των προβλημάτων, αλλά όχι ευθύνη για την κοινωνία στην οποία ζουν, και αμφισβητούν τους μεγάλους και το κράτος. Παρά τα δημοσιεύματα που δείχνουν ότι οι διαδηλώσεις οργανώθηκαν μέσω SMS και μέσω μπλογκ στο Διαδίκτυο, ο μύθος εμμένει ότι οι διαδηλώσεις τους είναι «αγνές», «αναπάντεχες» και «αυθόρμητες» και διαφέρουν ριζικά από αυτές των προηγούμενων γενεών, Οπως γράφτηκε στην «Ελευθεροτυπία», «παιδιά πρωτοστάτησαν σε συμβολικές διαμαρτυρίες ανά την Ελλάδα, πολιορκώντας με αγνότητα αστυνομικά τμήματα».

Οι μύθοι αυτοί έχουν κύριο στοιχείο ότι όχι μόνο διαγράφουν τις ευθύνες μας, αλλά ηρωποιούν τον χαρακτήρα μας και τις πράξεις μας. Οι μύθοι αυτοί διαιωνίζονται πάνω στη βάση ενός πέμπτου μύθου ο οποίος επιτρέπει την αναπαραγωγή τους. Είναι ο μύθος του «άλλου υπαίτιου» που σβήνει τις ευθύνες μας, αλλά επίσης μας βάζει εξ ορισμού πάντοτε στη θέση να αντιδρούμε και ποτέ να παίρνουμε θέση, μιας και η δική μας πράξη πάντα ορίζεται ως δίκαιη απάντηση στην αδικία που διαπράττει ο «άλλος».

Οι μύθοι αυτοί εμποδίζουν τη διαπραγμάτευση των δύσκολων ερωτημάτων. Πώς ορίζουμε και κατοχυρώνουμε τη δημοκρατία και τον σεβασμό στο άτομο, σε μια κοινωνία που δεν σέβεται τους θεσμούς; Ο μύθος της ιδιαίτερότητας εμποδίζει την κατανόηση ότι είμαστε μια μικρή χώρα μέσα σε μια παγκόσμια οικονομική κρίση.

Μύθοι όπως της άδολης νεολαίας και της δημιουργικής βίας μάς εμποδίζουν να δεχθούμε τη δική μας ευθύνη για την ίδια μας ζωή, και μας στέλνουν να ψάχνουμε, με όποιο τρόπο θέλουμε, αλλά ποτέ με κόπο, τους μυθικούς «υπεύθυνους». Οταν τους βρούμε και τους κάψουμε, όλα θα γίνουν σωστά και δίκαια.

Γράφεται ως κοινός τόπος ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει όραμα. Πιστεύουμε ότι ευθυνόμαστε οι ίδιοι για το ότι είμαστε σε αυτή τη θέση, διότι δεχθήκαμε έναν τρόπο σκέψης και συλλογισμού που μας στρέφει μακριά από την πραγματικότητα, προς άγονες ιδέες. Η κουλτούρα αυτή μας απομακρύνει απο την κριτική αντιμετώπιση του (συλλογικού) εαυτού μας και δεν παράγει καμία ερμηνευτική ιδέα. Αυτό που παράγει είναι κακή Δημοκρατία. Και την κακή και αδύναμη Δημοκρατία την πληρώνουμε όλοι μας, ιδιαίτερα οι πιο αδύναμοι.

* Ο κ. Διονύσης Μιντζόπουλος είναι ερευνητής στην Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και η κ. Αλεξάνδρα Φιλήνδρα είναι ερευνήτρια στο Κέντρο Αμερικανικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Ράτγκερς.

Το μηδέν σαν μακρόβιος επιθανάτιος ρόγχος

Του Φιλόσοφου και Συγγραφέα Στέλιου Ράμφου*

Από τις στάχτες της Αθήνας και των άλλων πόλεων της χώρας γεννιέται ένα ερώτημα: Πώς τόσος μηδενισμός σήμερα στην «ευρωπαϊκή» Ελλάδα; Θα ήταν εύκολη η απάντησι, εάν η ιστορία ακολουθούσε προκαθωρισμένα σχήματα· δεν ακολουθεί και γι’ αυτό τα γεγονότα αποκτούν διαστάσεις όχι τόσο αφ’ εαυτών, όσο από συνδυασμούς απείρων μικρών λόγων, που συγκυριακά τους προσδίδουν μοναδικότητα. Ολα παίζονται στην δυνατότητα ενεργοποιήσεως υφισταμένων κοινωνικοπολιτισμικών πλαισίων με τρόπο απροσδόκητο, στον τύπο αληθείας που αναδεικνύομε, ώστε να ξεγυμνώσουμε την κρατούσα «αλήθεια» και «λογική». Εξ ου και ενώ τα γεγονότα επιστρέφουν, η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται. Επομένως δεν σκοπεύω να καταθέσω την «γνώμη» ή «άποψί» μου περιγράφοντας τα διατρέξαντα των τελευταίων ημερών· με ενδιαφέρει η σκέψι να διασώζη τον ζητητικό χαρακτήρα και την ενέργεια που θα ευρύνη τον ορίζοντά τους με νέες δυνητικές προοπτικές.

Αιφνιδιασμένες από τις διαστάσεις που έλαβε ο θάνατος του άτυχου μαθητή σε όλη την επικράτεια, η κοινή γνώμη, η κυβέρνησι, οι πολιτικές ηγεσίες, η ηγεσία του αστυνομικού σώματος, ακόμη προσπαθούν να καταλάβουν. Το μέγεθος της μαθητικής εξεγέρσεως είναι τόσο μεγάλο, ώστε και αυτές οι αντιεξουσιαστικές κινήσεις να δηλώνουν επίσημα ότι δεν πρωτοστάτησαν. Το φαινόμενο δεν ανταποκρίνεται στη συνήθη αντιπολιτευτική πρακτική, οπότε δεν ερμηνεύεται με τα διαθέσιμα αναλυτικά εργαλεία. Αμηχανία και ανησυχία έχουν καταλάβει τους αρμοδίους παράγοντες, ενώ οι δυστυχείς καταστηματάρχες μετρούν αλαφιασμένοι τις ζημιές.

Να καταλάβουμε

Πώς να κατανοήσουμε την εκδικητική βία που απλώθηκε με ταχύτητα πυρκαγιάς και πρωταγωνιστές χιλιάδες θυμωμένα παιδιά ηλικίας 8 έως 18 ετών; Η εξήγησι χρειάζεται όχι τόσο πολιτικούς όρους όσο ποιητικούς και ψυχολογικούς, οι οποίοι τηρουμένων των αναλογιών, μου θυμίζουν τον γαλλικό Μάη του 1968. Τότε η δυσφορία των φοιτητών για ένα πανεπιστήμιο και μια κοινωνία που βυθίζονταν στο τέλμα των αρτηριοσκληρωτικών τους δομών εκφράσθηκε με καταλήψεις και οδοφράγματα, των οποίων η συμβολική ξεσήκωσε αλληλέγγυα το κοινό αίσθημα. Η απωθημένη στις ψυχές και συμβιβασμένη με τα στερεότυπα του αποπετρωμένου συστήματος δυσφορία εκλύθηκε δημιουργικά χάρι στους «λυσσασμένους» φοιτητές του «Κινήματος της 22ας Μαρτίου». Οι φοιτητές αυτοί, χωρίς να το συνειδητοποιούν, έδωσαν συμβολική μορφή στο ζωτικό αίτημα για ουσιαστικότερη δημοκρατία και το εξέπεμψαν χρησιμοποιώντας την παλιά γλώσσα για νέα πράγματα. Για την ακρίβεια «σκηνοθέτησαν» το σχήμα της αντιστάσεως στην κρατική βία στο πνεύμα του προτάγματος μιας συμμετοχικής πολιτείας, προσφέροντας στους πολίτες την δυνατότητα να εξωτερικεύσουν την απωθημένη δυσφορία τους θετικά στο πλαίσιο ενός πλατύτερου νοήματος. «Σκηνοθεσία» και «παράστασι» είχαν στην πνοή τους τέτοια δύναμη, ώστε το σύστημα να χάση την ηθική του νομιμοποίησι και να παραλύση μαζί με τους μηχανισμούς καταστολής και η ιστορία να λήξη με «συμβόλαιο» ενεργού συμμετοχής των πολιτών στο κοινωνικό γίγνεσθαι και ελευθερωτική ανατροπή του ήθους της καθημερινότητος.

Στην δική μας περίπτωσι ο εκρηκτικός μηχανισμός ήταν παρόμοιος αλλά το μήνυμα και ο συμβολισμός του μηδενιστικός. Η είδησι ότι αστυνομικός σκότωσε στα Εξάρχεια ένα γυμνασιόπαιδο λειτούργησε σαν θρυαλλίδα στις ψυχές των μαθητών ξυπνώντας πολύ σκοτεινά ένστικτα για να βγουν σαν προτάσεις. Τα σημερινά παιδιά πιέζονται ασφυκτικά για επιδόσεις χωρίς αντίκρυσμα, το δε μέλλον τους κρίνεται από μια πολιτεία στα μάτια τους ανυπόληπτη, καθώς η ανικανότητα επιβραβεύεται θρασύτατα και η ατιμωρησία βασιλεύει, την αξία αποφασίζουν οι προσωπικές σχέσεις, η δε ζωή αδειάζει από νόημα και κρύβει το κενό πίσω από αστραφτερές βιτρίνες. Η Εκκλησία βουλιάζει σε δεινή πνευματική παρακμή, η Δικαιοσύνη έχει στους κόλπους της κυκλώματα, οι συνδικαλιστές χρησιμοποιούν τα δικαιώματα με τη λογική της διαλύσεως, τη στιγμή που αποτελούν ευκαιρίες αυτοσυνειδησίας, ενώ η διαφθορά ως επηρμένη ευτέλεια καγχάζει μνησίκακα και μας θέλει όλους ίδιους.

Ταυτίσθηκαν με τον μαθητή

Σ’ αυτό το κλίμα ο σπαρακτικός θάνατος έλαβε στις ψυχές των μαθητών συμβολικές διαστάσεις. Αναγνώρισαν ταυτιστικά τον δικό τους θάνατο σαν στερημένη ελπίδα, πράγμα που ενεργοποίησε εκρηκτικά μέσα τους την αγωνία του μηδενός και γύρισε το αίσθημα της αδυναμίας σε βουβή εκδικητική μανία, οπότε άρχισαν να σπάζουν τις βιτρίνες των καταστημάτων και να πυρπολούν τις τράπεζες σαν εμβλήματα μιας ζωής που εννοεί εκ συστήματος να οδηγή ευνουχιστικά σε απορριπτικές συγκρίσεις. Η αγωνία τους απλώθηκε ασυγκράτητα σαν τιμωρός φωτιά στους δρόμους και στις πλατείες των Αθηνών, συμπαρασύροντας τους απανταχού της Ελλάδος ομηλίκους, οι οποίοι έδρασαν από κοινού ταχύτατα και άγρια με τρόπο που μπέρδεψε και πανικόβαλε αρχές και κοινωνία.

Εχει σημασία να αναγνωρίσουμε μια ψυχολογία διαποτισμένη από την συμβολική του θάνατου και της φωτιάς, ψυχολογία τέλους της θετικότητος που εξαπολύει μέσα μας σκοτεινές δυνάμεις και αναγωγικές. Βιώνουμε τον θάνατο εναγώνια και απελπισμένα, ενώ η φωτιά προβαίνει σαν σύμβολο καθαρτήριο και καταστροφικό. Εγκαταλελειμμένοι, νοιώθουμε ψυχικά νεκροί και ένοχοι σε μία διαρκή απειλή, παραπαίουμε μεταξύ εξαρτήσεως και αυταρκείας, οπότε φεύγουμε έντρομοι στην θέα του κόσμου και του εαυτού μας, καθώς η εσωτερική διάσπασι αφήνει τα ένστικτα ανεξέλεγκτα να μας κυκλώνουν σαν χάος.

Το αρνητικό περιεχόμενο του ψυχισμού που εδώ με απασχολεί έχει προϊστορία. Ο νεώτερος μηδενισμός γεννιέται όταν με τον Φίχτε ο Λόγος αρχίζη να παράγεται από ένα απόλυτο υποκείμενο του οποίου η άπειρη βούλησι ακυρώνει την αντικειμενική πραγματικότητα, που τόσο τιμούσε ο Διαφωτισμός. Πλέον ο άνθρωπος έχει χρέος να καταστρέψη όλες τις πεπερασμένες μορφές που τον χωριζουν από την ελευθερία του. Σκοπός της ζωής παύει να είναι η ευδαιμονία και γίνεται η απόλυτη ελευθερία του ανθρώπου, κάτι συνεπαγόμενο τον θάνατο του Θεού. Η εναντίωσι του απεριόριστου «θέλω» προς τον περιορισμό της Φύσης έκανε τον μηδενισμό ευπρόσδεκτο στην Ρωσία εν είδει εξεγέρσεως εναντίον τού τσαρικού δεσποτισμού και όλων των αθλιοτήτων που συντηρούσε και εξέτρεφε. Για τους αναρχικούς μηδενιστές τύπου Νετσάγιεφ, η τάξι ήταν έγκλημα, η καταστροφή δημιουργία και η τρομοκρατία αυτοσκοπός. Η κυριαρχία του αυτόνομου αισθήματος στην συνείδησι βρήκε πρόσφορο εδαφος στον αρνησίκοσμο μυστικισμό της Ορθοδοξίας και διά της αφιλαυτίας ανήγαγε το ένστικτο, σε υπέρλογο σκοπό.

Πέρα από τον μηδενισμό

Στην Ελλάδα ο μηδενισμός τούτος δεν είχε απήχησι. Το βάρος της τυποτελετουργικής θρησκευτικότητας δεν άφηνε περιθώρια στο αίσθημα να αναπτυχθή αυτοδύναμα, ενώ ο Διαφωτισμός δεν πέτυχε ισχυρή διεισδυτικότητα, για να ελευθερώση μαζί με το άτομο και την εσωτερική του ζωή. Μας κατέχει ένα αίσθημα υπερβατικού, με περιεχόμενο τον εαυτό του, αίσθημα το οποίο εσωτερικεύουμε σαν μελαγχολικό καημό, μας ωθεί δε σε ανοιχτή σύγκρουση με τον καθολικό λόγο του φυσικού κόσμου και του κρατικού θεσμού, για να μας συσπειρώσει στους δεσμούς τόπου (πατρίδα), αίματος (οικογένεια) και κοινής μοίρας (θρησκεία). Αφ’ ης στιγμής όμως με τον κοινωνικό εκσυγχρονισμό η ανάπτυξι της ατομικότητας έκανε χωρητικότερη την συνείδησι και ικανή να έχη περιεχόμενο τη δική της θετικότητα ή το δικό της κενό, δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για ένα μεταχρονολογημένο ιθαγενή μηδενισμό. Αυτό αξίζει να το κρατήσωμε.

Πρόκειται για στοιχείο νευραλγικό, στην πνευματική αξιοποίησι του οποίου θα μπορούσε να στηριχθή ένας αξιόλογος νεοελληνικός πολιτισμός, του οποίου οι θεσμοί να υπολογίζουν και το αίσθημα, ώστε να μην απωθήται ως αγωνία εγκαταλείψεως αρνητικά. Ως γνωστόν η ανατολική χριστιανική παράδοσι αρνείται στον ασκητικό πυρήνα της τον πολιτισμό, αφού θέλει να σώζεται ο άνθρωπος εκτός κόσμου. Αντιθέτως η δυτική χριστιανοσύνη άρχισε τον 12ο αιώνα να συμφιλιώνεται με τον φυσικό κόσμο και να περιλαμβάνει στα μέσα για την εξύψωση του ανθρώπου τον παράγοντα του πολιτισμού. Με τον πολωτικό ψυχισμό που διαμορφώνει η εσχατολογική πίστι της Ορθοδοξίας, τα αισθήματα της υπερβατικής λυτρώσεως και η δίψα της θείας δικαιοσύνης τρέπονται εύκολα σε παράφορη αποκαλυπτική πεποίθησι που κάνει τον άνθρωπο υπερευαίσθητο με τον εαυτό του και τρυφερό με την καταστροφή. Το δείχνει το ρωσικό προηγούμενο του 19ου αιώνα και το απιρρωνύουν οι φωτιές των Αθηνών – μεταπολιτευτικό παραπροϊόν συνδυασμού ιδεολογικής ορμής και πνευματικής ένδειας, που συν τω χρόνω μετατράπηκε σε αγωνιώδες άρπαγμα από τον δικό του μακρόβιο επιθανάτιο ρόγχο.

Το σκίτσο είναι του κ. Ανδρέα Πετρουλάκη (από την εφημερίδα "Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ") 

(*Η ορθογραφία του κειμένου είναι του συγγραφέα)

Προσπάθειες μετατροπής σύστασης των ωκεανών για να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου

Από την εφημερίδα: Η Καθημερινή (Reuters)

Τις σημαντικές επιστημονικές αμφιβολίες που εγείρονται σχετικά με την πρόταση να αλλάξει ο άνθρωπος τη σύσταση των ωκεανών με στόχο την αντιμετώπιση του φαινομένου του θερμοκηπίου, επισημαίνει έκθεση που δόθηκε στη δημοσιότητα στην Αυστραλία. Η έκθεση τονίζει ότι τα πειράματα που γίνονται σε μικρή κλίμακα δεν μπορούν να υπολογίσουν τις συνέπειες για τη βιόσφαιρα σε περίπτωση που τα προγράμματα αυτά τεθούν σε πλατιά εφαρμογή.

Τα προγράμματα αφορούν την προσθήκη σιδήρου ή άλλων θρεπτικών ουσιών στους ωκεανούς, ώστε να πολλαπλασιαστεί το φυτοπλαγκτόν. Το φυτοπλαγκτόν απορροφά διοξείδιο του άνθρακα στη διάρκεια της ζωής του και το παρασύρει στον βυθό του ωκεανού μετά τον θάνατό του. Τα μέχρι τώρα πειράματα από δύο εταιρείες, μια αμερικανική και μια αυστραλιανή, ήταν επικεντρωμένα στο να αποδειχθεί αν και κατά πόσον η προσθήκη θρεπτικών συστατικών στους ωκεανούς πραγματικά αυξάνει την απορρόφηση διοξειδίου του άνθρακα. Δεν έγινε καμία μελέτη για το ποιες μπορεί να είναι οι συνέπειες της παρέμβασης αυτής σε μαζική κλίμακα και σε μεγάλο χρονικό διάστημα – όπως θα απαιτηθεί αν το σύστημα εφαρμοστεί στην πράξη.

«Δεν νομίζω ότι η επιστημονική κοινότητα έχει καθίσει να κάνει λίστα των πραγμάτων που πρέπει να τσεκάρουμε προτού πιστοποιήσουμε ότι ο κίνδυνος είναι μικρός», δήλωσε ο επικεφαλής του προγράμματος ελέγχου για το διοξείδιο του άνθρακα στους ωκεανούς, Τομ Τραλ. Ο Τραλ, ένας από τους συγγραφείς της έκθεσης που συνιστά προσοχή, εργάζεται στο Κέντρο Ερευνας για το Ανταρκτικό Κλίμα και τα Οικοσυστήματα (ACE CRC) στο Χόμπαρτ της Τασμανίας.

Φόβοι επιστημόνων

Μερικοί επιστήμονες φοβούνται πως η μεγάλης κλίμακας παρέμβαση μπορεί να τροποποιήσει τα οικοσυστήματα των ωκεανών, να τους καταστήσει πιο όξινους ή να μειώσει τα επίπεδα οξυγόνου, ακόμη και να προκαλέσει την απελευθέρωση οξειδίου του αζώτου, ενός άλλου ισχυρού αερίου του θερμοκηπίου.

«Το λίπασμα στους ωκεανούς μπορεί να προκαλέσει αλλαγές στη δομή του θαλάσσιου οικοσυστήματος και στη βιοποικιλότητα και μπορεί να έχει άλλα ανεπιθύμητα αποτελέσματα», αναφέρει η έκθεση του ACE CRC. «Ενώ τα πειράματα έχουν δείξει ότι η περιορισμένη προσθήκη σιδήρου ενισχύει την ανάπτυξη του φυτοπλαγκτόν και προσωρινά αυξάνει την απορρόφηση διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα, δεν είναι σίγουρο αν οδηγεί στο να αποθηκεύεται μακροπρόθεσμα περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα στα βάθη των ωκεανών.

Αν η μέθοδος αποδειχθεί επιτυχής, οι εταιρείες που την προωθούν θα μπορέσουν να πωλήσουν στη συνέχεια δικαιώματα ρύπων αξίας πολλών εκατομμυρίων δολαρίων σε εταιρείες που συνεχίζουν να ρυπαίνουν σε άλλα σημεία της γης. Σύμφωνα με τους μηχανισμούς αγοραπωλησίας ρύπων που ισχύουν στην Ε.Ε. και αλλού, αν κάποιο πρόγραμμα σε οποιοδήποτε σημείο της γης απορροφά κάποια ποσότητα διοξειδίου του άνθρακα, οι ρυπογόνες βιομηχανίες μπορούν να αγοράσουν δικαιώματα ρύπανσης.

Πάντως, οι εμπνευστές της συγκεκριμένης μεθόδου δεν είναι βέβαιοι για τα αποτελέσματά της και ζητούν περισσότερα πειράματα. «Πιστεύουμε ότι τα πειράματα σε μεγαλύτερη κλίμακα και για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα μπορούν να μας βοηθήσουν να καταλάβουμε αν ο άνθρωπος μπορεί να αυξήσει το ποσοστό διοξειδίου του άνθρακα που φυλάσσεται στα βάθη των ωκεανών», δήλωσε ο Νταν Γουέιλι, διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας Climos, που εδρεύει στην Καλιφόρνια. Ο Γουέιλι δήλωσε ότι στα επόμενα πειράματα στον Νότιο Παγωμένο Ωκεανό θα διασκορπιστούν θρεπτικά συστατικά σε ακτίνα 100 έως 200 χιλιομέτρων.

Οι επικριτές της μεθόδου υποστηρίζουν ότι η ανθρώπινη παρέμβαση έχει ήδη προξενήσει αρκετές βλάβες στο περιβάλλον και δεν θα πρέπει να προωθεί μαζικές αλλαγές σε οικοσυστήματα προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι συνέπειες ενός προβλήματος που ο ίδιος ο άνθρωπος δημιούργησε. Σε κάθε περίπτωση, ακόμη και αν αποδειχθεί ότι η μέθοδος αυτή θα μπορούσε να έχει μακροπρόθεσμα αποτελέσματα, οι δυνατότητες απορρόφησης διοξειδίου του άνθρακα είναι περιορισμένες. «Τα σιδηρούχα λιπάσματα στους ωκεανούς δεν είναι πανάκεια» λέει ο Γουέιλι, «πρέπει να βρεθεί τρόπος, οι μεγαλύτεροι ρυπαντές να περιορίσουν τις εκπομπές ρύπων το ταχύτερο».

Η κλιματική αλλαγή είναι ήδη εδώ

Δέκα απαντήσεις για όσα συζητούν 190 χώρες του πλανήτη αυτές τις μέρες στη σύνοδο του ΟΗΕ, στο Πόζναν της Πολωνίας.

Τανιας Γεωργιοπουλου και Γιαννη Ελαφρου.

Τι είναι η κλιματική αλλαγή; Τι την προκαλεί; Ποιες είναι οι συνέπειες για τον πλανήτη και τελικά για εμάς τους ανθρώπους; Τι πρέπει να κάνουμε για να σταματήσει και γιατί επιτέλους δεν το κάνουμε; Οι κυβερνήσεις θα λάβουν τελικά τα μέτρα που πρέπει ή 40 χώρες θα βυθιστούν στη θάλασσα; Αρκεί να κοιτάξουμε το θερμόμετρο μόλις δύο εβδομάδες πριν από τα Χριστούγεννα για να συνειδητοποιήσουμε ότι η κλιματική αλλαγή είναι εδώ και μας αφορά. Οσα συμβαίνουν στο Πόσναν στη διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το κλίμα που ξεκίνησε στις αρχές της προηγούμενης εβδομάδας και θα ολοκληρωθεί στις 12 Δεκεμβρίου, θα καθορίσουν τη γεωγραφία της γης τις επόμενες δεκαετίες.

1. Τι συμβαίνει αυτές τις μέρες στο Πόζναν;

Συνέρχεται από 1 - 12 Δεκεμβρίου η 14η Διεθνής Διάσκεψη του ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή. Πρόκειται για τον τελευταίο σταθμό πριν από τη Συνδιάσκεψη στην Κοπεγχάγη, τον Δεκέμβριο του 2009, όπου είναι απαραίτητο να υιοθετηθεί η συμφωνία που θα αντικαταστήσει τη σύμβαση του Κιότο (λήγει το 2012).

2. Τι χαρακτηρίζουμε κλιματική αλλαγή;

Η κλιματική αλλαγή είναι η απορρύθμιση του κλίματος της γης που οφείλεται στην υπερβολική συγκέντρωση των αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα -διοξείδιο του άνθρακα (CO2), μεθάνιο (CH4), υποξείδιο του αζώτου (N2O), υδροφθοράνθρακες (HFC), υπερφθοράνθρακες (PFC) και εξαφθοριούχο θείο (SF6)- εξαιτίας της ανθρώπινης δραστηριότητας. Τα αέρια αυτά δημιουργούν ένα προστατευτικό σώμα γύρω από τη γη, διατηρώντας τη θερμοκρασία σε «κανονικά» επίπεδα για τη συνέχιση της ζωής. Η αύξηση της συγκέντρωσής τους δημιουργεί ωστόσο το «φαινόμενο του θερμοκηπίου» και κατ' επέκταση την αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη.

3. Πώς πιστοποιείται η κλιματική αλλαγή;

Τα 10 θερμότερα έτη από τότε που ξεκίνησε η καταγραφή των θερμοκρασιών (1861) ήταν η τελευταία δεκαετία. Επιστήμονες ανακοίνωσαν ότι ο 20ός αιώνας ήταν ο θερμότερος τα τελευταία 600 χρόνια.

4. Ποιες θα είναι οι συνέπειές της;

Η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη είναι μόνο η αρχή. Ακολουθεί έξαρση ακραίων καιρικών φαινομένων, όπως οι πλημμύρες, οι τυφώνες και οι ξηρασίες. Επιπλέον αναμένεται άνοδος της στάθμης της θάλασσας, που σύμφωνα με την ΙPCC (Διακυβερνητική Επιτροπή για τις Κλιματικές Αλλαγές) εκτιμάται ότι μπορεί να είναι από 15 έως και 95 εκατοστά μέχρι το τέλος του αιώνα. Ολόκληρες παραλιακές περιοχές θα εξαφανιστούν. Εκτιμάται ότι το 1/3 των ζωντανών οργανισμών βρίσκεται σε κίνδυνο. Σημαντικές αναμένονται οι επιδράσεις στην ανθρώπινη υγεία.

5. Ποιες δραστηριότητες συμβάλλουν;

Τα αέρια του θερμοκηπίου παράγονται κυρίως από τη χρήση ορυκτών καυσίμων για τις μεταφορές, τη θέρμανση και γενικότερα την παραγωγή ενέργειας. Το 24% των ενεργειακών εκπομπών οφείλεται στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, το 14% στις μεταφορές και στο 8% στην ενέργεια που καταναλώνεται από τα κτίρια και τη βιομηχανία. Ωστόσο, υπάρχουν και μη ενεργειακές εκπομπές όπως οι εκπομπές από τα απόβλητα (3%), τη γεωργία (14%) και τη χρήση γης (18%).

6. Τι προέβλεπε το Πρωτόκολλο του Κιότο;

Οι βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες μέσω του πρωτοκόλλου αναλάμβαναν την υποχρέωση να μειώσουν τις εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου την περίοδο 2008 - 2012 σε ποσοστό 5,2% σε σχέση με τα επίπεδα του 1990. Η Ε.Ε. υπέγραψε το πρωτόκολλο το 2002 αναλαμβάνοντας την υποχρέωση για μείωση των συνολικών εκπομπών κατά 8% έως το 2010. Σε αυτό το πλαίσιο, η Ελλάδα όφειλε να μην αυξήσει τις εκπομπές της περισσότερο από 25%. Κάθε χώρα προκειμένου «να επιτύχει το στόχο» μπορεί να αγοράσει δικαιώματα εκπομπών από άλλη χώρα που έχει μειωμένες εκπομπές. Η ΔΕΗ προβλέπει κονδύλι ύψους 56,9 εκατομμυρίων ευρώ για την αγορά δικαιωμάτων εκπομπών.

7. Το Κιότο ήταν αποτελεσματικό;

Οι στόχοι του Κιότο, αν και ιδιαίτερα μετριοπαθείς, δεν φαίνεται να επιτυγχάνονται. Η πρόσφατη έκθεση της Επιτροπής του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή έδειξε ότι τη δεκαετία του '90 υπήρξε ελάχιστη μείωση εκπομπών στις βιομηχανικές χώρες κυρίως λόγω της κατάρρευσης του ανατολικού μπλοκ και της αποβιομηχάνισης που ακολούθησε. Από το 2000 έως και το 2006, όμως, οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου 40 ανεπτυγμένων χωρών παρουσίασαν 2,3% αύξηση. Ετσι κι αλλιώς, οι ΗΠΑ (στις οποίες αναλογούσαν πάνω από το 25% των εκπομπών του πλανήτη) δεν επικύρωσαν ποτέ το Πρωτόκολλο - ενώ χώρες με διαρκώς αυξανόμενη οικονομική ανάπτυξη, όπως η Κίνα, η Ινδία, η Βραζιλία κ.λπ., δεν συμμετείχαν καν στη συμφωνία.

8. Πόσο πρέπει να μειωθούν οι εκπομπές;

Για να συγκρατηθεί η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της Γης στους 2 βαθμούς Κελσίου (σήμερα βρίσκεται στους 0,7) και να έχουμε «μικρές» συνέπειες δεν πρέπει οι συγκεντρώσεις του διοξειδίου του άνθρακα (CO2) στην ατμόσφαιρα να ξεπεράσουν τα 500 μέρη ανά εκατομμύριο. Σήμερα υπολογίζονται σε περίπου 450 μέρη CO2 ανά εκατομμύριο. Πριν από τη βιομηχανική επανάσταση (19ος αιώνας) οι συγκεντρώσεις δεν ξεπερνούσαν τα 285 μ.α.ε. Με βάση αυτή την ανάγκη, η Διεθνής Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το κλίμα στο Μπαλί, τον Δεκέμβριο του 2007, έθεσε στόχο τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά 50% μέχρι το 2050. Αυτό σημαίνει ότι ειδικά οι ανεπτυγμένες χώρες πρέπει να μειώσουν τις εκπομπές τους μέχρι και 80%, έως το 2050 σε σχέση με το 1990. Σύμφωνα με τον λόρδο Στερν (Βρετανό οικονομολόγο που συνέταξε για λογαριασμό της βρετανικής κυβέρνησης έκθεση για τις οικονομικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής) οι ανεπτυγμένες χώρες θα πρέπει να φτάσουν στο σημείο να παράγουν ηλεκτρική ενέργεια με μηδενικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου.

9. Τι στόχους έχει θέσει η Ευρωπαϊκή Ενωση;

Μείωση των εκπομπών CO2 κατά 20%, παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές κατά 20% (η Ελλάδα που σήμερα βρίσκεται λίγο κάτω από 10% θα πρέπει να φτάσει το 20%) έως το 2020. Η πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής βρίσκεται υπό διαβούλευση αυτή την εποχή ανάμεσα στο Ευρωκοινοβούλιο και το Συμβούλιο Υπουργών Περιβάλλοντος.

10. Εμπόδιο για το κλίμα η οικονομική κρίση;

Η οικονομική κρίση έχει δημιουργήσει σκεπτικισμό σε σχέση με τα φιλόδοξα σχέδια για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Χαρακτηριστικά, τα αυτοκίνητα ευθύνονται για το 12% των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Ομως οι αυτοκινητοβιομηχανίες αντιδρούν στα προτεινόμενα από την Επιτροπή μέτρα για την παραγωγή αυτοκινήτων με μειωμένες εκπομπές. Πολλοί, ωστόσο, κρίνουν ότι η οικονομική κρίση μπορεί να αποτελέσει το έναυσμα για την ανάπτυξη μιας άλλης... ανάπτυξης. Πρόσφατη έκθεση του ΟΗΕ, του Παγκόσμιου Οργανισμού Εργασίας και του Παγκόσμιου Οργανισμού Εργοδοτών έδειξε ότι «πράσινες επενδύσεις» ύψους 630 δισ. δολαρίων θα δημιουργήσουν 20 εκατ. θέσεις εργασίας μέχρι το 2030.

Από την Καθημερινή της Κυριακής 7 Δεκεμβρίου 2008.

Υπάρχουν και «golden» μποζόνια;

Tου Τακη Καμπυλη
Eνα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι Αμερικανοί στο Βιετνάμ ήταν η λεγόμενη Δίοδος Χο Τσι Μινχ. Ενα δίκτυο ανεφοδιασμού των Βιετκόνγκ, πολύπλοκο όσο τα νεύρα σ’ ένα φύλλο δέντρου, με τα σημαντικότερα σημεία του στο έδαφος μιας τρίτης χώρας, του Λάος. Ο πολλαπλασιασμός τών βομβαρδισμών δεν έφερνε τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, αφού με τον θόρυβο των μεγάλων βομβαρδιστικών οι εφοδιοπομπές διασκορπίζονταν στην πυκνή βλάστηση. Οι πιο ενδιαφέρουσες προτάσεις, που έφτασαν τότε στα γραφεία του υπουργείου Αμυνας των ΗΠΑ, ήταν αυτές που προέβλεπαν ένα μίνι Σινικό Τείχος, έναν τεράστιο φράχτη με φυλάκια και ραντάρ. Αλλά οι άνθρωποι του «Ιάσονα» είχαν την καλύτερη λύση. Ο «Ιάσονας» ήταν μια μεγάλη ομάδα διακεκριμένων επιστημόνων (κυρίως από το ΜΙΤ και το UCLA), οι οποίοι περίπου για μια δεκαετία ενεργούσαν υπό τις εντολές της στρατιωτικής ηγεσίας των ΗΠΑ. Η δράση τους, οι συναντήσεις τους και τα σχέδιά τους παρέμειναν μυστικά, παρά την εμπλοκή δεκάδων επιστημόνων. Μόλις το 2006 εκδόθηκε μια αρκετά πλήρης έρευνα της δράσης της ομάδας από την Ann Finkbeiner (Πανεπιστήμιο Τζ. Χόπκινς). Η πρόταση ήταν να διασπαρούν σε μεγάλη έκταση αισθητήρες θορύβου, οι οποίοι θα ειδοποιούσαν τα αεροπλάνα που περιπολούσαν και από κει σ’ έναν κεντρικό υπολογιστή, ο οποίος θα καθοδηγούσε τα βομβαρδιστικά.

Big Science και CERN
Η Φυσική απέκτησε όλα τα χαρακτηριστικά της λεγόμενης Big Science ήδη από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με το σχέδιο Μανχάταν. Μεγάλα «πρότζεκτ», μεγάλες ομάδες, μεγάλα κεφάλαια, μεγάλες εγκαταστάσεις (και συνήθως με έναν στρατηγό επικεφαλής). Με την ανατολή της εποχής της (Μοριακής) Βιολογίας η μόνη αλλαγή που έγινε ήταν να αλλάξει ο επικεφαλής. Μετά τον Στρατό (που παραμένει ενεργός σε κολοσσιαία επιστημονικά προγράμματα) η σύγχρονη Big Science εξαρτάται (επιβάλλεται) κυρίως από τη φαρμακοβιομηχανία.
Τα ερωτήματα γι’ αυτή την εξέλιξη που όλο και περισσότερο συνεχίζει να μονοπωλεί και να κατευθύνει την (πρώην;) ανεξάρτητη πανεπιστημιακή έρευνα έχουν τεθεί ήδη εδώ και δυο τρεις δεκαετίες. Ο αντίλογος είναι επίσης ισχυρός. Για παράδειγμα οι τεράστιες μηχανές (όχι όλες!) χρειάζονται στην επιστήμη, αλλά αυτές δεν μπορούν να κατασκευασθούν από ένα πανεπιστήμιο ή ανεξάρτητους ερευνητές. Και προφανώς ήταν αναγκαία η κατασκευή στα τέλη της δεκαετίας του ’50 της Bevatron με την οποία ο συμπατριώτης μας Τομ Υψηλάντης κατάφερε να πραγματοποιήσει ένα μεγάλο πείραμα αντιύλης – και μεταξύ άλλων την ανακάλυψη του αντι-πρωτόνιου.
Ομως, όπως εξηγεί ο Ιων Σιώτης (φυσικός σωματιδίων –ή υψηλών ενεργειών– πρώην πρόεδρος του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών), στη συνέχεια κατασκευάστηκαν αρκετές πολύ ισχυρότερες ενεργειακά από την Bevatron χωρίς πάντως να υπάρχει και σπουδαίος λόγος: «Μόνο δύο φορές στη μεταπολεμική ιστορία της Φυσικής κατασκευάστηκαν μεγάλες μηχανές που είχαν προγραμματιστεί για να ανακαλύψουν κάτι. Δηλαδή περιμέναμε στο εργαστήριο να ανακαλύψουμε ό,τι ήδη είχαμε ανακαλύψει και βεβαιώσει με τη θεωρία. Για παράδειγμα ο Τομ Υψηλάντης γνώριζε τη “μάζα” του “σωματιδίου” που έψαχνε».
Η επόμενη (η δεύτερη) υπερ-μηχανή κατασκευάστηκε περίπου τρεις δεκαετίες μετά, στο CERN, με στόχο τον εντοπισμό (επιτυχής) δυο τριών «σωματιδίων» μεταξύ των οποίων το Ζ0.
Η τρίτη υπερ-μηχανή που κατασκευάζεται με προδιαγεγραμμένο στόχο είναι και πάλι στο CERN, που αναζητεί το μποζόνιο του Χιγκς. Το, θεωρητικά, ελάχιστο «σωματίδιο». (Κι ας έγραφε ο Επίκουρος, περισσότερο επίκαιρος από ποτέ, πως πρόκειται για μια διαδικασία χωρίς πραγματικό τέλος).
Ομως, η πρόσφατη βλάβη στο τούνελ των γαλλοελβετικών συνόρων δείχνει μια πολύ ενδιαφέρουσα πλευρά αυτών των κολοσσιαίων πειραμάτων και αποτελεί μια νέα αφορμή για να εκφραστεί ο προβληματισμός της επιστημονικής κοινότητας γύρω από την αποτελεσματικότητα και την αποδοτικότητα της Big Science.

Είναι… ηλίου φαεινότερον;
Κατά κάποιο τρόπο όλα ξεκίνησαν πολλά χρόνια πριν με την ανακάλυψη του ηλίου, του άχρωμου και άοσμου αερίου που αντικατέστησε σε αρκετές εφαρμογές το υδρογόνο. Λοιπόν, το ήλιο χρησιμοποιήθηκε στο πρόσφατο πείραμα για να κρατηθεί η θερμοκρασία περίπου στους -260 βαθμούς C. Ενα μικρό πρόβλημα ανάμεσα σε δύο μαγνήτες από τους χιλιάδες που χρησιμοποιούνται στον υπερεπιταχυντή είχε τέτοιες αλυσιδωτές –δυνητικά– επιπτώσεις που χρειάστηκε να αποκλειστεί μια μεγάλη έκταση του τούνελ και ουσιαστικά να σταματήσει το πείραμα. Αλλά, σ’ ένα τέτοιου μεγέθους πείραμα, το μικρότερο πρόβλημα είναι ικανό να ακινητοποιήσει τις χιλιάδες των ερευνητών, τεχνικών και διοικητικών για μήνες. Για παράδειγμα, στη συγκεκριμένη περίπτωση έπρεπε ο χώρος να επανέλθει σε «φυσιολογικές» θερμοκρασίες, ώστε να είναι δυνατή η πρόσβαση. Ηδη εκφράζονται από αρκετούς ειδικούς επιφυλάξεις κατά πόσον το πείραμα θα συνεχιστεί τον Ιούλιο, όπως ανακοινώθηκε κι όχι τον Οκτώβριο. Και πάντως, τα τελικά αποτέλεσματα αναμένονται πλέον μετά το τέλος του 2010.
Θα ήταν λάθος να θεωρηθεί πως ο σκεπτικισμός που όλο και συχνότερα αναπτύσσεται για τέτοια φαραωνικά πρότζεκτ έχει να κάνει με την αμφισβήτηση της σημασίας εντοπισμού του μποζονίου Χιγκς. Η ένσταση βρίσκεται στο σύστημα που προέβαλλε την εμπορική αναζήτηση ως τη λυδία λίθο της Φυσικής των αρχών του 21ου αιώνα.
Ο Κώστας Γαβρόγλου (καθηγητής Ιστορίας των Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών) εξηγεί πως η συζήτηση ξεκίνησε από ένα ανησυχητικό φαινόμενο: «Είναι θλιβερό εδώ και μερικά χρόνια, και ιδίως στον χώρο της Βιολογίας, να έχουν πολλαπλασιαστεί οι επιστημονικές ανακοινώσεις, αλλά να έχουν υποπολλαπλασιαστεί οι αναφορές σ’ αυτές. Οταν κάθε χρόνο στις 1.000 ανακοινώσεις μόλις το 2% αναπαράγονται ως αναφορές (τα νούμερα είναι ενδεικτικά) αυτό στην πράξη σημαίνει είτε ότι οι 980 δημοσιεύσεις περνούν απαρατήρητες, είτε ότι είναι άχρηστες».

Τι τρέχει λοιπόν;
Ολο και περισσότερο η έρευνα υποκύπτει σε προαποφασισμένες αποστολές. Ολο και περισσότερο ο ερευνητής χρειάζεται να είναι μάνατζερ που θα εξασφαλίσει χρήματα για τα πειράματα του εργαστηρίου του. Και, όλο και περισσότερο, δημιουργείται μια σκληρή και κλειστή ιεραρχία στην οποία δεν έχουν θέση όσοι νομίζουν ότι θα εφεύρουν πως θα ανακαλύψουν. Ο στόχος της ανακάλυψης συνήθως είναι προδιαγεγραμμένος με προ-κοστολόγηση, αλλά και προϋπολογισμό κερδών. Ενα ερευνητικό προλεταριάτο, ανώνυμο και υποταγμένο, συνωστίζεται στις μεγάλες ομάδες των εκατοντάδων ερευνητών. Στην κορυφή αυτών των πυραμίδων οι επιστήμονες-κράχτες ένα πράγμα δεν μπορούν να ανεχθούν: τη λοξοδρόμηση της έρευνας. Ο,τι έχει προεξοφληθεί δεν αμφισβητείται. Με κάθε τρόπο. Χαρακτηριστικά, ο Ιων Σιώτης θα υπενθυμίσει τη σχετικά πρόσφατη κρίση με τις «έρευνες - μαϊμούδες». Ερευνητές που πιέζονταν για αποτελέσματα, ώστε να συνεχιστεί η χρηματοδότηση έδιναν ως πειραματικά αποδεδειγμένες τις θεωρητικές εικασίες. Ή, λέει ο Κώστας Γαβρόγλου, δημοσίευαν πλαστά δεδομένα. Αν για παράδειγμα κάποιος είχε αποτελέσματα στα πέντε από τα π.χ έντεκα προγράμματα, ανακοίνωνε επιτυχία και στα έντεκα. Για έναν λόγο: για να μην χάσει την (ιδιωτική) χρηματοδότηση.
Η αγορά «ueber alles»; Και πάλι δεν είναι ακριβώς εκεί το πρόβλημα. Δεν πρόκειται για τη νεκρανάσταση «αριστερίλας», αλλά για τη συνειδητοποίηση ότι σήμερα η έρευνα αμφισβητεί το γενεσιουργό της αίτιο: την περιέργεια, ανεξαρτήτως εμπορικής αξίας. Ο ανεξάρτητος ερευνητής ή η ολιγομελής ερευνητική ομάδα, δύσκολα θα βρουν σήμερα χώρο. Το κόστος αυτής της ιδιότυπης φίμωσης αναπληρώνεται με την παροχή ασφάλειας στον νέο επιστήμονα. Είναι προτιμότερο να υπάρχει η υπογραφή του σε ανακοίνωση με άλλες 2.000 υπογραφές παρά η φίμωσή του.
Και μπορεί η πρόσφατη βλάβη στο CERN να κοστολογήθηκε με περίπου 28.000.000 δολλάρια –όσα εισέπραττε τον χρόνο ένα golden boy– αλλά στο σύνολο των ερευνητικών προγραμμάτων το ποσό δεν είναι αμελητέο.
Ο γιγαντισμός των ερευνητικών πλάνων έφερε και ανακαλύψεις και αποτελέσματα. Αλλά η ένσταση εντοπίζεται στον μονόδρομο αυτής της πορείας. Ο Γιάννης Αλμυράντης (ερευνητής στον Δημόκριτο) υπενθύμισε τη φράση του Κάισλερ («Το καινούργιο γεννιέται εκεί που συναντούνται δύο διαφορετικοί τρόποι σκέψης») για να δείξει πως χωρίς πραγματικές συνθήκες ελευθερίας η επιστήμη αντικαθίσταται από την τεχνολογία.
Κι εν πάση περιπτώσει οι μαθηματικοί υπολογισμοί μας δίνουν με ακρίβεια την κίνηση των πλανητών, αλλά δυσκολεύονται να προβλέψουν την τροχιά μιας νιφάδας χιονιού. Αυτή είναι η γοητεία που ρισκάρεται στο όνομα της βεβαιότητας.

Οι δημόσιες σχέσεις της επιστήμης

Του κ. Πάσχου Μανδραβέλη

Υπάρχει μια έξαψη τα τελευταία χρόνια με τις νέες τεχνολογίες. Oι ξύλινοι τίτλοι των εφημερίδων, που ήταν πάντα αφιερωμένοι στα εγκλήματα και στην πολιτική, δειλά δειλά άρχισαν να ασχολούνται με την επιστήμη και την τεχνολογία. Tα φαντασμαγορικά δελτία ειδήσεων θεωρούν υποχρέωσή τους να συμπεριλάβουν κάθε μέρα ένα θέμα που αφορά κυρίως την ιατρική, αλλά δεν ξεχνούν και τις άλλες επιστήμες. Eίναι ένα φαινόμενο που είχαμε να το δούμε από τις δεκαετίες του ’50 και του ’60, τότε που οι (λανθασμένες μάλιστα) εξισώσεις του Aϊνστάιν για την ενοποιημένη θεωρία δημοσιεύονταν πρωτοσέλιδες στους «New York Times». H διαδικασία αυτή κορυφώθηκε το 1969 με την προσελήνωση των Aμερικανών και μετά επικράτησε σιωπή. H επανάσταση των προσωπικών υπολογιστών πέρασε αθόρυβα, οι εξελίξεις στη γενετική τεχνολογία δεν μας ανησύχησαν καθόλου (η «Nτόλι» δεν γεννήθηκε ξαφνικά χωρίς κάποιο επιστημονικό υπόβαθρο. Προηγήθηκαν σημαντικότατα πειράματα, που έφτασαν μάλιστα στην κλωνοποίηση ανθρώπινων εμβρύων), τα πρώτα βήματα του Internet δεν ακούστηκαν καθόλου κ.λπ.Ξαφνικά, στα τέλη της δεκαετίας του ’80 στις HΠA και αρχές δεκαετίας του ’90 στην Eλλάδα (υπάρχει πάντα κάποια χρονική υστέρηση) η επιστήμη και η τεχνολογία βρήκαν θέση στα MME. Tι άλλαξε για να ξαναβρούν θέση στην πρώτη σελίδα οι νέες τεχνολογίες;Kάθε αλλαγή δεν είναι μονοδιάστατη. Δεν υπάρχει το γοητευτικό και απόλυτο σχήμα της Nευτώνειας φυσικής: δράση - ανάδραση. Στην κοινωνία υπάρχουν πολλά αλληλένδετα αίτια που δημιουργούν πολλά και αλληλένδετα αιτιατά.Aν πρέπει να διακρίνουμε ένα κρίσιμο χρονικό σημείο γι’ αυτή τη μεταστροφή μπορούμε να το δούμε στη διακυβέρνηση του Ρόναλντ Ρέιγκαν στις HΠA, και ειδικά στο πρόγραμμα Strategic Defense Initiative (Πρωτοβουλία Στρατηγικής Αμυνας) που είχε τον «πιασάρικο» τίτλο «Star Wars». Tο παρατσούκλι και μόνο αυτού του προγράμματος (που σημειωτέον δεν δόθηκε από τους δημοσιογράφους, αλλά προωθήθηκε από τους εμπνευστές του προγράμματος) δείχνει την ύπαρξη ενός νέου στοιχείου στην επιστημονική έρευνα: το marketing. Bέβαια, στη συγκεκριμένη περίπτωση το πρόγραμμα διαφημίστηκε αφειδώς για πολιτικούς λόγους (φτάνοντας μερικές φορές και σε διαφημιστική απάτη, όπως αποδείχθηκε μετά από χρόνια), αλλά συνυπήρξαν και μερικά άλλα στοιχεία που συνετέλεσαν για μπουν οι πρακτικές των επιχειρήσεων στα εργαστήρια.Tο σημαντικότερο ήταν οι δραστικές περικοπές των κονδυλίων για έρευνα και η ιδιωτικοποίηση ενός μεγάλου κομματιού της πρωτογενούς έρευνας. Eνώ δηλαδή μέχρι τότε οι επιστήμονες έπαιρναν εύκολα τα κονδύλια που χρειάζονταν, για να κάνουν την έρευνά τους και να συντηρούν τα εργαστήριά τους με διαδικασίες που περιορίζονταν αυστηρά στην επιστημονική κοινότητα, οι περικοπές τούς έφεραν στη δύσκολη θέση να παλέψουν πια για να βρουν τα απαιτούμενα χρήματα. Φυσικά, πιο αναγκαία είναι η χρησιμοποίηση του marketing της επιστημονικής έρευνας στον ιδιωτικό τομέα, μιας και εκεί η χρηματοδότηση περνάει από μετόχους και η έννοια «γονιδιακός χάρτης του ανθρώπου» δεν λέει πολλά, αλλά ένα «χάπι που καταπολεμά τον καρκίνο» σημαίνει κέρδη αμύθητα. Γενικά πάντως η πρωτογενής έρευνα και στα κρατικά και στα ιδιωτικά εργαστήρια πρέπει πλέον να έχει μια προβολή στο μέλλον, ένα πρακτικό αποτέλεσμα, πρέπει να διαφημίζεται για να έχει λεφτά, άρα και συνέχεια. Mια επιστημονική ανακοίνωση που παλιά περιοριζόταν σε δεδομένα και ευρήματα, τώρα αφήνει υπονοούμενα για εντυπωσιακές πρακτικές εφαρμογές στο μέλλον.H NASA (έχοντας και την εμπειρία του προγράμματος SDI) προχωράει πολύ περισσότερο. H εξαγγελία κάθε διαστημικού προγράμματος συνοδεύεται πλέον με πλούσιο οπτικοακουστικό υλικό, ζωγραφισμένα όνειρα διαστημικών αποικιών στη Σελήνη, φαντασμαγορικά video διαστημοπλοίων που περνούν δίπλα από εντυπωσιακούς πλανήτες κ.λπ. Ολα αυτά γίνονται με στόχο να πείσουν την κοινή γνώμη και κατ’ επέκταση το Kογκρέσο ότι η δουλειά τους είναι σοβαρή και αξίζει τα δισ. δολάρια που ξοδεύονται κάθε χρόνο. Η μεγαλύτερη δημοσιότητα σημαίνει περισσότερα κονδύλια, και όταν μάλιστα αυτή η δημοσιότητα δημιουργεί την αίσθηση κινδύνου ή επείγοντος στο κοινό, σημαίνει ακομη περισσότερα χρήματα.Aπό κει και πέρα υπάρχει και το «εσωτερικό marketing» της είδησης στα MME, που περνά διάφορα στάδια και σε κάθε στάδιο η είδηση «γυαλίζεται» περισσότερο, αποκτά όλο και περισσότερες ιδιότητες, γίνεται γενικώς πιο ελπιδοφόρα ή πιο τρομαχτική. Eίναι γνωστή η δημοσιογραφική πρακτική της «αντεστραμμένης πυραμίδας», όπου τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία προτάσσονται, τα αμέσως λιγότερο ενδιαφέροντα στοιχεία έπονται και στο τέλος ακολουθούν οι λεπτομέρειες. Ετσι, στατιστικές αποκλίσεις, πιθανά προβλήματα της έρευνας δεν χωράνε στην εφημερίδα ή στο δελτίο και κόβονται. Aποτέλεσμα είναι η διόγκωση μιας έρευνας που βολεύει όλο τον κόσμο: Ο επιστήμονας αποκτά δημοσιότητα και λεφτά για την έρευνα, και οι δημοσιογράφοι (σε όλες τις βαθμίδες) επιτυχίες.Tο marketing από μόνο του, βέβαια, δεν αρκεί για να εξηγήσει τις επιτυχίες που έχουν στον χώρο των MME η επιστήμη και η τεχνολογία. Στο κάτω κάτω της γραφής, «εσωτερικό marketing» μπορούν να κάνουν όλοι οι εμπλεκόμενοι στα Mέσα. Oι συντάκτες των επιστημονικών θεμάτων, όμως, δείχνουν να τα καταφέρνουν όλο και καλύτερα. Γιατί ενδιαφέρει όλο και περισσότερο τον κόσμο το τι γίνεται στα επιστημονικά εργαστήρια;1. Yπάρχει μια επιταχυνόμενη εξέλιξη της επιστημονικής έρευνας, που δημιουργεί μια αίσθηση ρήξεων και οι ρήξεις είναι πάντα ενδιαφέρουσες. Οσο και να ψάξουμε, αντίστοιχες ρήξεις σε άλλες σύγχρονες ανθρώπινες δραστηριότητες δεν πρόκειται να βρούμε. H πολιτική, για παράδειγμα, περνάει μέσα από τόσα κανάλια, υφίσταται τόσες διεργασίες, που σε καμιά περίπτωση δεν μπορούμε να διακρίνουμε ρήξεις.2. Yπήρχε το 1993 σειρά διαφημίσεων της AT&T που έδειχνε, για παράδειγμα, ένα βιντεόφωνο και ρωτούσε: «Θέλετε να βλέπετε τον συνομιλητή σας στο τηλέφωνο; Θα το δείτε», «Θέλετε το αυτοκίνητο να βρίσκει και να σας προτείνει την ταχύτερη διαδρομή; Θα το δείτε» κ.οκ. Δεκαπέντε χρόνια μετά τα έχουμε. Σκεφθείτε τώρα τη φράση: «Ετσι κι αλλιώς η Γη θα γίνει κόκκινη. Θα το δείτε». Ποιον θα πιστέψετε τώρα; Tην AT&T ή τον Mπρεχτ;Mε τον Θεό νεκρό, την πολιτική αφερέγγυα, τα μεγάλα οράματα διαψευσμένα, το μόνο αποκούμπι που μας απομένει είναι οι νέες τεχνολογίες. Εδειξαν εξάλλου να αλλάζουν πιο απτά τη ζωή μας από κάθε άλλο. Οι περισσότεροι έχουμε υπολογιστή σπίτι, σερφάρουμε στο Δίκτυο, φάγαμε τις ραδιενεργές φράουλες του Tσέρνομπιλ κ.λπ. Tο ζήτημα είναι ότι όσο περισσότερες ελπίδες επενδύονται στην τεχνολογία, τόσο περισσότερα χρήματα ρίχνονται γι’ αυτόν τον σκοπό, τόσο περισσότερο εκπληρώνονται οι προσδοκίες, νέες ελπίδες γεννιούνται κ.λπ. «Θέλετε αποικίες στη Σελήνη; Θα τις δείτε».

(Κείμενο: Από την εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 23/11/2008)

Υπόγειος «υδάτινος ωκεανός» στον Εγκέλαδο;

Γιγάντιοι πίδακες ατμού και σωματίδια πάγου εκτοξεύονται σε υπερηχητικές ταχύτητες από το υπέδαφος του Εγκέλαδου, του δορυφόρου του Κρόνου, κάνοντας τους επιστήμονες να εκφράζουν την πεποίθηση ότι το υπέδαφος του παγωμένου δορυφόρου διαθέτει νερό σε υγρή μορφή. Η έρευνα, που δημοσιεύθηκε στο πρόσφατο τεύχος της επιστημονικής επιθεώρησης «Nature», προσφέρει νέα στοιχεία που στηρίζουν τη θεωρία ότι το υπέδαφος του Εγκέλαδου κρύβει υπόγειο υδάτινο ωκεανό, που με τη σειρά του μπορεί να ευνοήσει την ύπαρξη ζωής.«Η ύπαρξη νερού σε υγρή μορφή είναι το πρώτο αναγκαίο στοιχείο για την ύπαρξη ζωής. Το άλλο είναι η παρουσία οργανικής ύλης. Η μελέτη βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο και δεν μπορούμε ακόμη με βεβαιότητα να πούμε εάν υπάρχει ζωή στον Εγκέλαδο», λέει η Κάντις Χάνσεν, του εργαστηρίου της NASA στην Πασαντίνα της Καλιφόρνιας.

Στοιχεία από τον πίδακα

Το διαστημόπλοιο Κασίνι είναι εκείνο που το 2005 εντόπισε την ύπαρξη γιγάντιων πιδάκων ατμού (γκέιζερ), που εκτινάσσονταν από σχισμές στο έδαφος του Νότιου Πόλου του Εγκέλαδου. Εκτοτε, η επιστημονική κοινότητα εξετάζει το ενδεχόμενο ο μικροσκοπικός Εγκέλαδος (με διάμετρο 500 χιλιομέτρων), που είναι ένας από τους περίπου εξήντα δορυφόρους του Κρόνου, κρύβει ωκεανό νερού στο υπέδαφός του. Σύμφωνα με στοιχεία που συνέλεξε το Κασίνι, οι επιστήμονες εκτιμούν πως οι υδάτινοι πίδακες αποτελούν γεωλογικό σύστημα εκτόνωσης υδρατμών από τον υποθαλάσσιο ωκεανό του Εγκέλαδου.Το Κασίνι, που αποτελεί κοινό πρόγραμμα της NASA και της ευρωπαϊκής ESA, πέταξε κοντά στην επιφάνεια του Εγκέλαδου τον περασμένο Μάρτιο. Περνώντας μέσα από πίδακα ατμού, το Κασίνι συνέλεξε δείγματα πάγου και αερίων, τα οποία ανέλυσε, προτού στείλει τα αποτελέσματα στη Γη.

(Κείμενο: Από την εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 29/11/2008, Εικόνες: Από NASA)

Ο Αϊνστάιν επιβεβαιώθηκε

Χρειάστηκε παραπάνω από ένας αιώνας, αλλά η θεωρία του Αϊνστάιν επιβεβαιώθηκε. Μια ηρωική υπολογιστική προσπάθεια Γάλλων, Γερμανών και Ούγγρων φυσικών απέδειξε ότι η εξίσωση E=mc2 πράγματι ισχύει.
Επικεφαλής της επιστημονικής κοινοπραξίας ήταν ο Λοράν Λελούς του Γαλλικού Κέντρου Θεωρητικής Φυσικής, ο οποίος χρησιμοποίησε ορισμένους από τους ισχυρότερους υπερυπολογιστές του κόσμου. Στόχος του ήταν να μετρήσει τη μάζα των πρωτονίων και των νετρονίων, των σωματιδίων που απαρτίζουν τον πυρήνα του ατόμου.
Στο κλασικό μοντέλο της σωματιδιακής φυσικής, τα πρωτόνια και τα νετρόνια αποτελούνται από μικρότερα σωματίδια που λέγονται κουάρκ, και τα οποία συνδέονται μεταξύ τους με τη βοήθεια γλιονίων. Το παράξενο είναι ότι τα γλιόνια έχουν μηδενική μάζα, ενώ η μάζα των κουάρκ είναι μόλις το 5% της μάζας των πρωτονίων και των νετρονίων. Πού βρίσκεται λοιπόν το υπόλοιπο 95% της μάζας;
Η απάντηση, όπως αναφέρει η έρευνα που δημοσιεύεται στο τελευταίο τεύχος της επιθεώρησης Science, βρίσκεται στην ενέργεια που περικλείεται στις κινήσεις και στην αλληλεπίδραση των κουάρκ και των γλιονίων. Με άλλα λόγια, η ενέργεια είναι ισοδύναμη με τη μάζα, όπως είπε ο Αϊνστάιν διατυπώνοντας την ειδική θεωρία της σχετικότητας το 1905.
Με βάση την εξίσωση αυτή, οι επιστήμονες διαπίστωσαν πόσο μεγάλη ενέργεια μπορεί να απελευθερωθεί αν ένα συγκεκριμένο ποσό μάζας μετατραπεί σε ενέργεια, και κατασκεύασαν την πρώτη πυρηνική βόμβα. Ομως, η επίλυση της εξίσωσης αυτής στην κλίμακα των υποατομικών σωματιδίων, ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Με τη βοήθεια των εξισώσεων της κβαντικής χρωμοδυναμικής, που μετρά τις ισχυρές πυρηνικές δυνάμεις, οι επιστήμονες υπολόγισαν τη μάζα των πρωτονίων και των νετρονίων. Τα αποτελέσματα που μετρήθηκαν από τους υπολογισμούς ήταν σε άριστη συμφωνία με τη μάζα των πρωτονίων που είχε μετρηθεί πειραματικά. «Ως τώρα, αυτό ήταν μόνο μια υπόθεση», ανακοίνωσε με υπερηφάνεια το γαλλικό εθνικό κέντρο επιστημονικών ερευνών (CNRS). «Τώρα επιβεβαιώθηκε για πρώτη φορά». Επιπλέον, οι έρευνες ανοίγουν το δρόμο για τη μελέτη των αδύναμων πυρηνικών δυνάμεων, η επίδραση των οποίων ως τώρα καλυπτόταν από τις ισχυρές πυρηνικές δυνάμεις.
Αν κάποιος θέλει να μάθει περισσότερα, μπορεί να πληροφορηθεί ότι οι επιστήμονες προχώρησαν στους υπολογισμούς τους «αντιλαμβανόμενοι το χώρο και το χρόνο ως τμήμα κρυσταλλικού πλέγματος τεσσάρων διαστάσεων, με διακριτά σημεία που τοποθετούνται κατά μήκος των στηλών και των σειρών».
Στην εικόνα: Einstein & Gödel (Photo by Oskar Morgenstern, Institute of Advanced Study Archives)

Ο κόσμος και το έκτο κύμα

Άρθρο του Παντελή Μπουκάλα στην Καθημερινή (9 Νοεμβρίου 2008)

«Μπαμπά, εδώ έλα. Εδώ δεν κάθονται κόσμοι». Θα ’ταν - δεν θα ’ταν τεσσάρων χρόνων ο πιτσιρικάς που μόλις μπήκε στο βαγόνι του μετρό βιαστικός βιαστικός, εντόπισε τις άδειες θέσεις κι έσυρε ώς εκεί τον πατέρα του, τραβώντας τον από το χέρι. Σχολείο δεν πρέπει να ‘χει πάει ακόμα, ούτε καν «νήπιο». Με τη γλώσσα του λοιπόν να μην έχει αρχίσει να δέχεται το υποχρεωτικό σιδέρωμα, αφέθηκε σ’ αυτό το πάντοτε συναρπαστικό παιχνίδι του «λάθους», της εφευρετικής αυθαιρεσίας, της αυθόρμητης γλωσσικής δημιουργίας σχεδόν από το μηδέν, δίχως κανόνες και αναστολές, στον προσωρινό παράδεισο της ηλικίας του μισό ανακαλύπτει, αναπαράγει ή μιμείται και μισό εφευρίσκει, σαν να ονομάζει τα πράγματα από την αρχή. Με γοήτευσε αυτή η τόσο λογική κατά τα λοιπά ταύτιση του «κόσμου» με τον «άνθρωπο», του όλου με τη μονάδα, και, για το γούστο του πράγματος, γυρνώντας σπίτι είπα να ξαναψάξω τη γενεαλογία της λέξης «κόσμος».
Στο Μεγάλο Λεξικό του Δημητράκου, λοιπόν, το λήμμα «κόσμος καλύπτει κοντά δύο σελίδες μεγάλου σχήματος, ενώ στο λεξικό του Χένρυ Λίντελ και του Ρόμπερτ Σκοτ πιάνει σχεδόν μια σελίδα, πυκνότατη (παρεμπιπτόντως, πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει και δεν έχουμε διαβάσει αναφορές σ’ αυτό το μνημειώδες έργο λες κι είναι ένας ο συγγραφέας του, κάποιος μυστηριώδης «Λίντελ Σκοτ»). Εύλογο είναι. Σε μια διαδρομή τριών χιλιάδων χρόνων, με σημείο εκκίνησης την «Ιλιάδα», η λέξη, αβεβαίου ετύμου πάντως, έκανε πολλούς σταθμούς σε κείμενα ποιητικά, φιλοσοφικά, ιστοριογραφικά, θρησκειολογικά, δουλεύτηκε και ξαναδουλεύτηκε, εφοδιάστηκε με νέες σημασίες, γέννησε ποικίλα θαυμάσια σύνθετα, κάποια από τα οποία εξακολουθούν να έχουν σημαίνοντα ήχο, ενώ άλλα είτε σώπασαν είτε σκοτείνιασαν και δεν φανερώνουν εύκολα το νόημά τους, σαν το «κοσμοφυσάω», χριστιανικής καταγωγής αυτό, που σήμαινε «κομπάζω μετ’ εγκοσμίου υπεροψίας», περίπου σαν καλόγερος-μάνατζερ, άλλα πάλι είδαν το νόημά τους να αλλάζει, για να σημαίνει έτσι σήμερα ο κοσμοπολίτης τον ανέμελο ταξιδευτή και όχι τον αποφασισμένο πολίτη του κόσμου, όπως αυτοπροσδιορίζονταν ο Διογένης ο Κυνικός και ο Επίκτητος, ο «κόσμιος».
Ξεκουκίζω το κομπολόι των νοημάτων, που ξεπερνούν άνετα τα είκοσι, όπως καταγράφονται στο λεξικό του Δημητράκου. Στην «Ιλιάδα», λοιπόν, αλλά και στην «Οδύσσεια» και στους τραγικούς και στον Αριστοφάνη, η λέξη «κόσμος» σήμαινε την τάξη, την ευταξία. Συναφής είναι η σημασία της εύτακτης διάταξης, της διευθέτησης, της κατασκευής. Από την έννοια της εξωτερικής κοσμιότητας απέρρευσε πιθανόν η έννοια της εσωτερικής κοσμιότητας, της καλής διαγωγής (πώς σημείωναν κάποτε στα απολυτήριά μας ότι δείξαμε «διαγωγήν κοσμιωτάτην»;). Στον Ηρόδοτο και στον Θουκυδίδη, η λέξη έχει τη σημασία της καθεστώσας πολιτικής και νομικής τάξης, του καθεστώτος, του πολιτεύματος («βουλομένων μεταστήσαι τον κόσμον και ες δημοκρατίαν τρέψαι» λέει ο Αθηναίος ιστορικός). Στην Κρήτη ειδικά οι «κόσμοι» είναι οι ανώτατοι ενιαύσιοι άρχοντες, αντίστοιχοι των εφόρων της Σπάρτης. Από την «Ιλιάδα» επίσης, κι από κει ώς τις μέρες μας, κρατάει η έννοια του κόσμου ως του οικείου μας κοσμήματος, του στολιδιού (η μεταφορική χρήση της εν λόγω σημασίας είναι ευρύτερα γνωστή από τον στίχο του Σοφοκλή, στον «Αίαντα», «γύναι, γυναιξί κόσμον η σιγή φέρει»).
Στους φιλοσοφικούς ποιητές, με πρώτον τον Πυθαγόρα («Πυθαγόρας πρώτος ωνόμασε την των όλων περιοχήν κόσμον εκ της εν αυτώ τάξεως» λέει ο Πλούταρχος) κι ύστερα τον Ξενοφάνη, τον Παρμενίδη και τον Εμπεδοκλή, ο κόσμος είναι το σύνολο των ουράνιων σωμάτων, ένα όλον τέλειας τάξης και αρμονίας, ειδικά δε για τους πυθαγόρειους και την αγαπημένη τους αριθμοσοφία, είναι και το άλλο όνομα του δέκα. Με τη σειρά τους οι Στωικοί χρησιμοποίησαν τη λέξη για να δηλώσουν την ψυχή ή τη δύναμη που διέπει και ρυθμίζει το σύμπαν, δηλαδή τον θεό. Στην κοσμολογία των αρχαίων, ο «κόσμος» έχει την έννοια της σφαίρας, με κέντρο της τη Γη, ενώ από τους Αλεξανδρινούς και έπειτα η λέξη εξισώθηκε με την οικουμένη. Περισσότερο οικείος μάς είναι ο «κόσμος» με την έννοια του πλήθους ή της ανθρωπότητας, δεν παύει ωστόσο να σημαίνει και τον εν κοινωνία βίο και είτε γενικά τη ζωή είτε ειδικότερα την επίγεια ζωή. Τέλος(;), ίσως η πιο όμορφη σημασία της λέξης είναι εκείνη που την ταυτίζει με τον άνθρωπο, κι αυτό ήδη από τον καιρό του Δημόκριτου, που αποφαινόταν: «άνθρωπος μικρός κόσμος». Αυτήν ακριβώς την έννοια ανέσυρε από τη αφάνειά της, άθελά του βέβαια και «λαθεύοντας», ο πιτσιρικάς του μετρό.
Ναι αλλά, πέρα από τη γραμματική και τη φιλολογία, είναι στ’ αλήθεια κόσμος ο κόσμος γύρω μας; Κρατάει την αρμονία του, την ευμορφία, την τάξη του, του επιτρέπουμε δηλαδή να τις κρατήσει ή είναι πια τέτοια η μεταβολή των ρυθμών του, εξαιτίας μας, που οδεύει προς μια φθορά δίχως επιστροφή; Και πόσο εμείς, που είμαστε εξ ορισμού ένας «βραχύς κόσμος» ο καθένας μας, έχουμε συνειδητοποιήσει ότι ο μεγάλος κόσμος, αυτός που μας φιλοξενεί, δεν έχει απεριόριστη αντοχή και ότι άλλον δεν μπορούμε να κατασκευάσουμε, όποια κι αν είναι η τωρινή τεχνολογία μας κι όσο κι αν προκόψει στο μέλλον; Με άλλα λόγια, έχει πράγματι νόημα στ’ αυτιά μας και στη συνείδησή μας η κληρονομημένη εξίσωση κόσμος =οικουμένη = βίος = άνθρωπος και επηρεάζει τη συμπεριφορά μας, είτε στους άρχοντες συγκαταλεγόμαστε είτε στους αρχόμενους; Αν κρίνουμε από την ευκολία με την οποία οι πολιτικοί ηγέτες όλου του αναπτυγμένου κόσμου βρήκαν χρήματα για να διασώσουν τους παμφάγους τραπεζίτες και «επενδυτές», ενώ δεν καταδέχονται καν να αντιμετωπίσουν το οικολογικό πρόβλημα ως πράγματι οικουμενικό και πράγματι οξύτατο, θα συμπεράνουμε ότι δεν έχουμε σοβαρούς λόγους να ελπίζουμε.
Η οικολογική κρίση δεν συγκινεί όσο η οικονομική. Και εν τω μεταξύ, από διάσκεψη σε διάσκεψη και από τη μια προειδοποίηση των επιστημόνων στην άλλη, ο κόσμος ξοδεύεται. Αν συνεχιστεί η κατάχρηση των φυσικών πόρων με τους σημερινούς ρυθμούς, προειδοποιεί η WWF με την έκθεσή της «Ζωντανός Πλανήτης», το όχι και τόσο μακρινό 2030 θα χρειαζόμαστε δύο πλανήτες για να διασφαλίσουμε την επιβίωσή μας. Αν μάλιστα όλοι οι κάτοικοι της Γης υιοθετήσουν το κοσμοφθόρο ελληνικό καταναλωτικό μοντέλο (η Ελλάδα καταλαμβάνει την 11η χειρότερη θέση μεταξύ των 148 χωρών που μελετήθηκε το «οικολογικό αποτύπωμά» τους στη Γη), τότε θα χρειαζόμαστε τρεις πλανήτες και όχι δύο. Η επιστημονική φαντασία έχει φροντίσει βέβαια να «ανακαλύψει» ή να επινοήσει δίδυμα και τρίδυμα αδερφάκια της Γης στη γειτονιά του ηλιακού μας συστήματος ή στα βάθη του σύμπαντος, αλλά στους χάρτες της αστρονομίας δεν υπάρχουν τέτοιες ουράνιες «Κιβωτοί» που θα έδιναν στο ανθρώπινο γένος τη δυνατότητα να ξαναδοκιμάσει, μετριοπαθέστερο πια.
Μια κάπως παλαιότερη επιστημονική έκθεση προειδοποιούσε ότι εξαιτίας του φαινομένου του θερμοκηπίου έως το 2050 θα αφανιστεί το ένα τέταρτο των χερσαίων ζώων και φυτών, περίπου ένα εκατομμύριο είδη. Αυτό λέει θα είναι το έκτο κύμα αφανισμού στην ιστορία της Γης. Τα προηγούμενα πέντε (το πρώτο έλαβε χώρα πριν από 440 εκατομμύρια χρόνια) προκλήθηκαν από την πτώση αστεροειδούς, την αναμόρφωση του φλοιού της Γης ή την απότομη αύξηση της θερμοκρασίας. Το έκτο θα είναι έργο των χειρών μας. Εντάξει, μπορούμε να ζήσουμε και δίχως τριαντάφυλλα, αηδόνια και πιγκουίνους, οι οποίοι, ήδη αποπροσανατολισμένοι από την κλιματική αλλαγή, πέφτουν εκατοντάδες μίλια έξω στη μετανάστευσή τους και πεθαίνουν. Ναι, εμείς θα επιβιώσουμε. Αλλά πια, η εξίσωση κόσμος = οικουμένη = βίος = άνθρωπος, θα έχει καταρρεύσει.