Μάθε, Ισοκράτη, γράμματα...

Tου Παντελη Μπουκαλα

Από την εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Κυριακή, 25 Ιανουαρίου 2009)

Δεκάδες νόθα κείμενα κληρονομήσαμε από την αρχαιότητα και πολύ περισσότερες κίβδηλες παραγράφους, έντεχνα ενσωματωμένες σε συγγράμματα αυθεντικά κατά τα λοιπά. Κάποια σκοπιμότητα υπήρχε πάντοτε πίσω από την παραχάραξη, σκοπιμότητα είτε ενός προσώπου είτε μιας πόλης ολόκληρης. Κάποιος μέτριος λογογράφος δανειζόταν ένα σπουδαίο όνομα για να καλύψει τις φιλοδοξίες του κάτω από τη φήμη του «κεκυρωμένου», κάποια πόλη που επιθυμούσε να αυξήσει το γόητρό της τρύπωνε στην «Ιλιάδα» και στον «Κατάλογο των πλοίων» και πολλαπλασίαζε τα καράβια της που, φορτωμένα αρματωμένους, εκστράτευσαν στην Τροία. Ισως οι ηθικά και πολιτισμικά βιαιότερες παραχαράξεις κειμένων είναι όσες έγιναν για να υπηρετήσουν θρησκείες. Ακόμα και στις «Ιερές Γραφές», λοιπόν, έγιναν δόλιες προσθήκες ώστε το νόημά τους να προσαρμοστεί αναδρομικά στις «νέες διαθήκες» (τα περί επιφοιτήσεως δεν τα έπαιρναν σοβαρά οι ίδιοι εκείνοι που τα κήρυσσαν). Από την εμβριθή εισαγωγή του Αlfred Rahlfs στην επίσημη έκδοση της Παλαιάς Διαθήκης (Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1981, με πρόλογο του νυν Αλβανίας και τότε Ανδρούσης Αναστασίου), όχι από κάποιο περιθωριακό αντιχριστιανικό φυλλάδιο δηλαδή, πληροφορούμαστε για δύο προσθήκες που εισήγαγαν οι πρώτοι χριστιανοί στη μετάφραση των Εβδομήκοντα και οι οποίες επικρίθηκαν από τους Εβραίους: Στον «Ησαΐα» (7, 14) πρόσθεσαν την κρίσιμη λέξη «παρθένος» στη φράση «ιδού η παρθένος εν γαστρί έξει και τέξεται υιόν, και καλέσεις το όνομα αυτού Εμμανουήλ», ώστε κάποια αλήθεια να εξοικονομηθεί για κείνο το γνωστό «ίνα πληρωθή το ρηθέν». Στους «Ψαλμούς» πάλι (96, 10), στη φράση «ο Κύριος εβασίλευσεν, αγαλλιάσθω η γη, ευφρανθήτωσαν νήσοι πολλαί» προστέθηκε το «από ξύλου» μετά το «εβασίλευσεν», ώστε ο αναδρομικώς εμπλουτισμένος λόγος να ακουστεί σαν προφητεία της Σταύρωσης. Αφού τέτοια υπέστησαν τα κείμενα που οι πιστοί πρεσβεύουν εκφράζουν αυθεντικά τη θεϊκή βούληση, λογικό ήταν ο εκχριστιανιστικός δάκτυλος να πιάσει δουλειά και εις βάρος κειμένων που είχαν γραφτεί από «ειδωλολάτρες»: Επί αιώνες, ο επίσημος χριστιανισμός παρουσίαζε σαν αδιάσειστη απόδειξη της ύπαρξης του Χριστού μια περικοπή στο σύγγραμμα «Ιουδαϊκή Αρχαιολογία» του Ιώσηπου, ιστορικού του 1ου αι. μ.Χ.: «Γίγνεται δε κατά τούτον τον χρόνον Ιησούς σοφός ανήρ, είγε άνδρα αυτόν λέγειν χρη· ην γαρ παραδόξων έργων ποιητής, διδάσκαλος ανθρώπων. [...] Ο Χριστός ούτος ην». Ωσπου αποδείχθηκε (όντως αδιάσειστα αυτή τη φορά), και μάλιστα και από χριστιανούς θεολόγους και φιλολόγους, ότι δεν επρόκειτο για αυθεντική αντικειμενική μαρτυρία αλλά για προσθήκη στο κείμενο του Ιώσηπου. Αυτός που παραποίησε το αρχαίο κείμενο ήταν πιθανότατα ο Ευσέβιος, επίσκοπος Καισαρείας τον 4ο αι. μ.Χ. και ιστορικός του χριστιανισμού.

Αν αυτή ήταν η μοίρα των «ιερών κειμένων» ή όσων αφορούσαν πρόσωπα λατρευόμενα ως ιερά, μπορούμε να υποθέσουμε πόσο πιο λυμένα ήταν τα χέρια των κιβδηλοποιών όταν είχαν να κάνουν με γεννήματα του ανθρώπινου νου. Γενιές και γενιές γραμματικών (τους φανταζόμαστε με τους οβελούς τους στο χέρι) έσπασαν το κεφάλι τους πάνω από παπύρους και περγαμηνές αναζητώντας τη φιλολογική, λογοτεχνική και ιστορική αλήθεια, όση ήταν εφικτό να βρεθεί πάνω σε παλίμψηστα όπου, εκτός από το χρόνο και το σαράκι, είχαν δράσει λαθραία και χέρια ιδιοτελή. Διάφορα κείμενα, λοιπόν, λογοτεχνήματα, ιστοριογραφήματα, φιλολογικά μελετήματα κ.τ.λ., αποδόθηκαν σε συγγραφείς–φαντάσματα, σε κάποιον ψευδο-Ξενοφώντα λόγου χάρη, παραδείγματι, κάποιον ψευδο-Πλούταρχο, ψευδο-Καλλισθένη ή ψευδο-Λογγίνο. Οσο θυμάμαι, ωστόσο, ψευδο-Ισοκράτης δεν είχε υπάρξει κι έπρεπε να περιμένει τα δικά μας χρόνια για να γεννηθεί. Μιλώ εδώ για ένα κειμενίδιο που αφού πρώτα κυκλοφόρησε στο Διαδίκτυο σαν λόγος του Ισοκράτη, στις 10 Δεκεμβρίου 2008, στην κορύφωση των διαδηλώσεων, κάλυπτε ολόκληρη την πρώτη σελίδα του «Ελεύθερου Τύπου». Παλιά είναι βέβαια η συνήθεια να κόβουμε (και το «πετσοκόβουμε» ταιριαστό ακούγεται εδώ) τα αρχαιοελληνικά κείμενα σε «ρητά» και να τα καδράρουμε στους τοίχους με παιδαγωγική (ή παιδονομική) πρόθεση, φρόνιμο είναι πάντως να ελέγχουμε τη γνησιότητά τους, ώστε να μην εκτεθούμε αν προκύψουν τίποτε αποκαλυπτήρια.

Τα λόγια, λοιπόν, που με πρωτοσέλιδο στόμφο αποδόθηκαν στον Ισοκράτη, ώστε να αποκτήσουν κύρος και υψηλή διδακτική αξία, δεν τα είπε ποτέ του ο Αθηναίος ρήτορας, ο οποίος, παρεμπιπτόντως, στον σχεδόν έναν αιώνα του βίου του, πριν πεθάνει από θεληματική ασιτία, πρόλαβε ν’ αλλάξει πολλά πολιτικά στρατόπεδα. Με το ζόρι, λοιπόν, τον έβαλαν να κηρύξει τα εξής: «Η Δημοκρατία μας αυτοκαταστρέφεται, διότι κατεχράσθη το δικαίωμα της ελευθερίας και της ισότητας, διότι έμαθε τους πολίτες να θεωρούν την αυθάδεια ως δικαίωμα, την παρανομία ως ελευθερία, την αναίδεια του λόγου ως ισότητα και την αναρχία ως ευδαιμονία». Μάλιστα. Κάποιοι, θέλοντας να επιτεθούν στους εξεγερμένους εκείνες τις μέρες νέους και να τους καταγγείλουν σαν «καταχραστές», «αυθάδεις», «παράνομους» και «αναιδείς», σκέφτηκαν να φορτώσουν σε κάποιον αρχαίο τις δικές τους θέσεις. Αλλά τα αποκαλυπτήρια δεν άργησαν. Στο Διαδίκτυο πρώτα κι ύστερα σε εφημερίδες, δημοσιεύτηκαν κείμενα που αποδείκνυαν ότι ο Ισοκράτης, στον «Αρεοπαγιτικό» του, όχι απλώς δεν έλεγε όσα του έβαλαν στο στόμα οι αρχαιόφιλοι «παραχαράκτες», αλλά υποστήριζε τα εντελώς αντίθετα. Για τον Σόλωνα και τον Κλεισθένη μιλάει εκεί ο ρήτορας και τονίζει ότι οι δύο πατέρες της δημοκρατίας εγκατέστησαν πολίτευμα που όχι μόνο «ΔΕΝ προετοίμαζε τους πολίτες ώστε να θεωρούν την ακολασία δημοκρατία, την αθυροστομία ισότητα δικαιωμάτων ούτε, τέλος, την εξουσία να τα κάνουν όλα αυτά ευδαιμονία» αλλά, επιπλέον, «παρέδιδε στο μίσος και στην τιμωρία τους ανθρώπους αυτού του είδους», κι έτσι κατόρθωσε «να κάμει όλους τους πολίτες καλύτερους και φρονιμότερους» (μτφρ. Α.Μ. Γεωργαντοπούλου, «Βιβλιοθήκη Αρχαίων Συγγραφέων», εκδ. Ζαχαρόπουλος). Οσο κι αν ψάξει κανείς στο αρχαίο κείμενο, ρήση περί «αυτοκαταστροφής της δημοκρατίας» δεν θα βρει πουθενά, απλώς κάποιοι εξαναγκάζουν τους αρχαίους, που αδυνατούν να υπερασπίσουν τον εαυτό τους, να πουν αυτό που οι ίδιοι οι «αρχαιολάτρες» θέλουν ν’ ακούσουν, αυτό που βολεύει τα αντιδραστικά ιδεολογήματά τους.

Είχα πιστέψει ότι από τη στιγμή που έγινε διαδικτυακώς και δημοσιογραφικώς γνωστή η ύπουλη διαστρέβλωση του Ισοκράτη, το μέγα «εύρημα» θα ενταφιαζόταν άρον άρον. Λάθεψα. Στις 4 Ιανουαρίου 2009, στη στήλη του στο «Βήμα της Κυριακής», ο δημοσιογράφος και πρώην ευρωβουλευτής της Ν.Δ. Γιάννης Μαρίνος «έσπευσε να επαναλάβει τις επικαιροποιηθείσες διαπιστώσεις που αποδίδονται στον μεγάλο αυτόν υμνητή της αρχαίας Αθηναϊκής Δημοκρατίας, τον Ισοκράτη», όπως γράφει, και να παραθέσει αμέσως έπειτα τον κατά «Ελεύθερο Τύπο» ισοκράτειο «λόγο», παρότι είχε ήδη αποκαλυφθεί κίβδηλος. Κατόπιν αυτού, ας θεωρήσουμε βέβαιο ότι το κατασκευασμένο «ρητό» θα «επικαιροποιηθεί» αμέτρητες φορές ακόμα, όπως γίνεται άλλωστε και με τις ανθελληνικές δηλώσεις του Χένρι Κίνινγκερ που ουδέποτε έγιναν ή με το μύθο ότι «η ελληνική δεν έγινε για μία μόλις ψήφο δεύτερη επίσημη γλώσσα των νεοσύστατων Ηνωμένων Πολιτειών». Η παιδική ανάγκη για παραμύθια δύσκολα ξεπερνιέται.

Καθηλωμένοι σε μηδενική βάση

Tου Xρηστου Γιανναρα 

(Από την εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Κυριακή, 8 Φεβρουαρίου 2009)

Πότε λέμε ότι «έχει τελειώσει πολιτικά» μια κυβέρνηση; Μάλλον όταν τα ενεργήματά της δεν υπακούνε σε καμιά λογική. Ούτε καν στη λογική του ενστίκτου αυτοσυντήρησης.

Ας απαντούσε έστω σε μία και μόνη ερώτηση ο σημερινός (ένας ακόμα μοιραίος για τον τόπο) πρωθυπουργός: Για ποιον σκοπό πιστεύει ότι εκλέγεται μια κυβέρνηση; Για να κυβερνήσει τη χώρα με το συγκεκριμένο πρόγραμμα που προεκλογικά έχει εξαγγείλει και η πλειοψηφία των πολιτών προέκρινε; ΄Η για να αποδυθεί σε «διαλόγους» κολακεύοντας οργανωμένα συμφέροντα, μήπως και αυτά της επιτρέψουν περιορισμένης ευθύνης διαχείριση των κοινών;

Βαρναλικές φιγούρες της πολιτικής –«δειλοί, μοιραίοι και άβουλοι»– ας απαντήσουν: Τι ακριβώς σημαίνει ένας «από μηδενική βάση διάλογος» για την Παιδεία; Οτι παραιτείται η κυβέρνηση από τις προγραμματικές της δεσμεύσεις και τη λαϊκή εντολή να τις εφαρμόσει;

Και προδίδοντας τη δεδηλωμένη πλειοψηφία των πολιτών καλεί σε διάλογο ποιους; Τις συνδικαλιστικές μαφίες των μειοψηφικών κομμάτων; Καλεί όσα δύστυχα μαθητούδια έχουν στρατωνιστεί στον κομματικό γενιτσαρισμό του «μαθητικού κινήματος»; ΄Η τους συλλόγους των γονέων, που μπορεί ειλικρινά να ενδιαφέρονται για την παιδεία των παιδιών τους, αλλά δεν διαθέτουν οπωσδήποτε τις εξειδικευμένες γνώσεις για να έχουν υπολογίσιμη γνώμη.

Είναι περισσότερο από φανερό ότι και ο ίδιος πρωθυπουργός ούτε που υποψιάζεται ποιες πολύμοχθες ειδικές σπουδές απαιτεί μια γόνιμη αναμέτρηση με τα προβλήματα της εκπαίδευσης, ποια τεράστια πείρα παιδαγωγική, ποιαν έκτακτη ευφυΐα, τι εχέγγυα ανεξαρτησίας από ιδεολογικές μεροληψίες. Δεν υποψιάζεται τίποτε από αυτά, γι’ αυτό και διόρισε τρεις έως τώρα υπουργούς Παιδείας με κριτήρια που αποτελούν αίνιγμα και σκάνδαλο: Ποια εξειδίκευση, ποια προετοιμασία, ποιο κύρος είχαν και οι τρεις αυτές θλιβερές κομματικές πριμαντόνες που προκρίθηκαν από τον πρωθυπουργό για να ριχτούν στην κάμινο του πυρός την καιομένη;

Εγραφε το κύριο άρθρο της «Καθημερινής» στις 30/1/2009, πώς «όταν στόχος μιας κυβέρνησης είναι η συνέχιση της αδράνειας, τότε επιλέγεται ο διάλογος από μηδενική βάση που ουσιαστικά σημαίνει το πάγωμα κάθε μεταρρύθμισης». Δηλαδή επιλέγεται ο αδιάντροπος εμπαιγμός της κοινωνίας των πολιτών. Δεκαετίες τώρα οι κυβερνήσεις των δύο «κομμάτων εξουσίας» θάβουν την ντροπή ευτελισμού της εκπαίδευσης στον παραλογισμό του προσχηματικού «διαλόγου». Και η παρακμιακή μας κοινωνία καταπίνει τον εμπαιγμό. Συνεχίζει να προσφέρει την ψήφο της στους δεξιοτέχνες της απάτης. Μας έχουν οδηγήσει σε εφιάλτη κοινωνικής διάλυσης και αδιεξόδου, αλλά οι δημοσκοπήσεις βεβαιώνουν ότι ένα 60 ή και 70% των ψηφοφόρων παραμένουν, με απίστευτη μαζοχιστική εμμονή, υποστηρικτές των δημίων μας.

Βέβαια, η φενάκη του «διαλόγου» και ειδικότερα ο παραλογισμός του «διαλόγου από μηδενική βάση» είναι η αντιπαροχή εξουσίας που προσφέρουν οι κυβερνήσεις στα μειοψηφικά κομματικά απολειφάδια του Κοινοβουλίου. Αντιπαροχή εξευμενισμού (όπως στον μύθο τα νεανικά κορμιά αντιπαροχή στον Μινώταυρο) επειδή τα κομματικά απολειφάδια διεκδικούν μερίδιο εξουσίας με όπλο τη βία – είναι η μόνιμη απειλή της έννομης τάξης που οι κυβερνήσεις αδυνατούν να ελέγξουν. Εχουν δηλώσει προκλητικότατα οι δήθεν «αριστερές» κομματικές μειοψηφίες ότι αρνούνται να πειθαρχούν στους νόμους της Δημοκρατίας, ότι τις αποφάσεις της Βουλής τις κρίνει η οχλοκρατία στους δρόμους.

Εχουν τον αέρα να το κάνουν. Συνεχίζουν «με καινούργιες μορφές πάλης» το πραξικόπημα του 1946-1949. Ποντάροντας στην αλογία της ψυχολογίας του όχλου ελέγχουν τις λυμφατικές κυβερνήσεις των ασπόνδυλων «πολυσυλλεκτικών» κομμάτων εξουσίας με όπλο γκανγκστερικούς εκβιασμούς στο τραπέζι «διαλόγων».

Ετσι οι «διάλογοι», στους οποίους έντρομες καταφεύγουν οι κυβερνήσεις, είναι πάντοτε μονότροπα προκαθορισμένοι: Οι τάχα και «αριστεροί» ζητάνε μόνο λεφτά, μόνο αυξήσεις κονδυλίων. Και οι άλλοι, που δεν έχουν κανένα κοινωνικό όραμα να αντιτάξουν, καμιά πίστη, αρκούνται να παζαρεύουν. Κοινωνιοκεντρικές προτεραιότητες, έστω κατ’ επίφασιν, δεν ξεμυτίζουν στον «διάλογο». Τα κομματίδια του «αριστερού» καριερισμού δεν μάχονται για αξιοκρατία, δεν απαιτούν ποιότητα. Δεν διανοούνται να ελέγξουν με ποια προετοιμασία, ποιαν εξειδίκευση, ποια γνώση των εκπαιδευτικών συστημάτων, ποια παιδαγωγική εμπειρία αναλαμβάνονται ευθύνες υπουργού Παιδείας, υφυπουργού, γενικού γραμματέα, προέδρου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, προέδρου του Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας, προέδρου της Εθνικής Επιτροπής Ερευνας. Το μόνο που ενδιαφέρει είναι να ρεύσει χρήμα, να επωφεληθούν τα τρωκτικά της παραεξουσίας.

Η μονοτροπία των οικονομικών διεκδικήσεων δεν επιτρέπει, ούτε σαν ψίθυρο, την άμεσα επαληθεύσιμη πιστοποίηση: Οτι, αν εξαιρέσουμε τη συνεχή ανάγκη να προστίθενται και να συντηρούνται κτίρια, η Παιδεία στην Ελλάδα σήμερα δεν χρειάζεται ούτε δραχμή παραπάνω. Η σπατάλη σε σχολειά και πανεπιστήμια είναι εξωφρενική. Οι αργομισθίες προκλητικές. Οι ατιμώρητες καταστροφές υλικού (όχι μόνο από κουκουλοφόρους) πελώριο σκάνδαλο. Η δωρεάν παροχή βιβλίων και συγγραμμάτων σε φτωχούς και πλούσιους, σωστή παράνοια. Το ίδιο και η πληθώρα εργαστηρίων φυσικής και χημείας που μένουν αχρησιμοποίητα, οι αναρίθμητοι υπολογιστές που περιμένουν επισκευή ή είναι άχρηστοι από κακή συντήρηση, οι όγκοι βιβλίων παροπλισμένων σε κλειδωμένες βιβλιοθήκες – τέλος δεν έχει η πολυποικιλότητα της σπατάλης. Νοικοκύρεμα χρειάζεται η Παιδεία, όχι λεφτά. Και αμείλικτη αξιοκρατία σε κάθε πτυχή της.

Τριάντα πέντε χρόνια τώρα η κομματική ιδιοτέλεια εκμαυλίζει την ελλαδική κοινωνία και ειδικότερα τη νεολαία, με δωρεάν φανταιζίστικες παροχές, ενώ εγκληματικά στερεί τη χώρα από παραγωγικές επενδύσεις σε απαιτητικές δομές εκπαίδευσης και έρευνας. Μπουκωμένη η νεολαία και πεπεισμένη ότι το κράτος μόνο της οφείλει και της τα οφείλει όλα δωρεάν, δεν έχει άλλη διαφυγή από την επακόλουθη ανία παρά μόνο το σπορ της καταστροφής, το αυτονόητο των βανδαλισμών. Και δεν υπάρχει ούτε μια τίμια αριστερή φωνή να κραυγάσει: «Καταργήστε την εκμαυλιστική φενάκη της δωρεάν παιδείας, ούτε δραχμή παραπάνω στο μπάχαλο της παιδείας, αναμορφώστε από τα θεμέλια τη διαλυμένη παιδεία».

Ανάσχεση της κατάφωρης κοινωνικής αποσύνθεσης και της συντελεσμένης καταστροφής του κράτους δεν είναι λογικό να περιμένουμε: οι πολιτικές εξελίξεις είναι φρακαρισμένες στα δόκανα της οικογενειοκρατίας, στο τέλμα μικρονοϊκής εξουσιολαγνείας σπιθαμιαίων ηγεμονίσκων. Οι ηγεμονίσκοι δεν μπορούν καν να διαβάσουν αυτές εδώ τις γραμμές ή όποια άλλη γραφή κριτικής και πολιτικής αγωνίας: οι «γκουβερνάντες» τους ξεχωρίζουν από τις εφημερίδες μόνο τα εύπεπτα για τον αρχηγό αποκόμματα!..

Και είναι μόλις ογδόντα έξι χρόνια που ο Καβάφης έγραφε «το άριστον εκείνο, Ελληνικός – ιδιότητα δεν έχ’ η ανθρωπότης τιμιοτέραν· εις τους θεούς ευρίσκονται τα πέραν». Μέσα σε δυο γενιές φτάσαμε από τον Καβάφη στον Αλαβάνο.

Πιθανοί 361 πολιτισμοί εξωγήινων πλασμάτων

Από το BBC (και την εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 6 Φεβρουαρίου 2009)

Πολιτισμοί εξωγήινων πλασμάτων με νοημοσύνη υπάρχουν και μάλιστα μπορεί να είναι χιλιάδες, όπως υποστηρίζει ένας επιστήμονας στο Εδιμβούργο. Η ανακάλυψη τουλάχιστον 330 πλανητών έξω από το ηλιακό μας σύστημα τα τελευταία χρόνια συνέβαλε στον αναπροσδιορισμό του αριθμού των μορφών ζωής που ενδεχομένως βρίσκονται κρυμμένες στο Διάστημα. Σύμφωνα με τις νέες εκτιμήσεις των ερευνητών, υπάρχουν τουλάχιστον 361 πολιτισμοί όντων με νοημοσύνη στον γαλαξία μας, ενώ ο αριθμός των ξένων μορφών ζωής πιθανόν να φθάνει τις 38.000! Η σχετική έκθεση δημοσιεύεται στην International Journal of Astrobiology.

Πρόσφατες υποθέσεις τοποθετούν τον αριθμό των ξένων μορφών ζωής κάπου -οπουδήποτε- μεταξύ της μιας και του ενός εκατομμυρίου... «Πρόκειται για μια διαδικασία αξιολόγησης της άγνοιάς μας», όπως το έθεσε ο Ντάνκαν Φόργκαν από το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, ο οποίος και μελέτησε το θέμα. Στην έρευνά του, ο κ. Φόργκαν έφτιαξε έναν εικονικό γαλαξία σαν τον δικό μας, επιτρέποντάς του να αναπτύξει ηλιακά συστήματα με βάση τα όσα είναι έως τώρα γνωστά για την ύπαρξη των αποκαλούμενων εξωπλανητών. Εμφανίστηκαν έτσι εικονικοί κόσμοι, οι οποίοι υποβλήθηκαν στη συνέχεια σε σειρά ποικίλων σεναρίων.

Σύμφωνα με το πρώτο, είναι δύσκολο για τη ζωή να σχηματιστεί, είναι εύκολο όμως να εξελιχθεί και υπάρχουν πιθανόν 361 πολιτισμοί νοήμονων όντων στον γαλαξία. Ενα δεύτερο σενάριο υποθέτει ότι η ζωή δημιουργείται με ευκολία, αλλά με δυσκολία αναπτύσσει νοημοσύνη. Σύμφωνα με αυτή την υπόθεση, μπορεί να υπάρχουν 31.513 άλλες μορφές ζωής. Ενα τελευταίο σενάριο βασίζεται στην πιθανότητα η ζωή να περνά από τον έναν πλανήτη στον άλλον μέσω συγκρούσεων αστεροειδών.

Σενάρια και υποθέσεις

Παρότι μακρινοί πλανήτες μπορεί να προσφέρουν ενδείξεις που θα μας οδηγήσουν σε πιο αξιόπιστες εκτιμήσεις για τον αριθμό των μορφών ζωής, η σχετική έρευνα θα παραμείνει στο στάδιο των υποθέσεων. Για παράδειγμα, ο χρόνος, από τη στιγμή του σχηματισμού ενός πλανήτη μέχρι τη στιγμή της δημιουργίας της ζωής ή από εκεί μέχρι την ανάπτυξη πολιτισμών όντων με νοημοσύνη, είναι πολύ δύσκολο να προσδιοριστεί. «Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι η εικόνα που φτιάξαμε είναι ατελής», λέει ο κ. Φόργκαν. «Ακόμη κι αν υπάρχουν εξωγήινες μορφές ζωής, δεν θα καταφέρουμε απαραιτήτως να έλθουμε σε επαφή μαζί τους και δεν έχουμε ιδέα ποια μορφή θα μπορούσαν να πάρουν. Η ζωή σε άλλους πλανήτες έχει ίσως ανάλογη ποικιλία με αυτήν της γης και δεν μπορούμε να υποθέσουμε με τι μοιάζουν ή πώς συμπεριφέροντα νοήμονα όντα άλλων πλανητών».