Των Διονυση Μιντζοπουλου και Αλεξανδρας Φιληνδρα*
(Από την εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 23/12/2008)
Στο βιβλίο του «Η Mεθοδολογία των Επιστημονικών Ερευνητικών Προγραμμάτων», ο φιλόσοφος Ιμρε Λάκατος μιλάει για τη γένεση και αναπαραγωγή ιδεών, διαχωρίζοντας τα συστήματα ιδεών σε προοδευτικά και σε εκφυλιστικά. Ενα εκφυλιστικό σύστημα χαρακτηρίζεται από κλειστά συστήματα σκέψης που έχουν από καιρό πάψει να προσφέρουν ανάλυση ιδεών και έχουν χάσει την ικανότητα ερμηνείας της πραγματικότητας. Σήμερα βλέπουμε στη χώρα μας τα αποτελέσματα ενός τρόπου σκέψης και μιας πολιτικής κουλτούρας που, κατά τον Λάκατος, είναι εκφυλιστικές.
Η κακή σκέψη και η εκφυλιστική ιδεολογία έχουν μια σειρά από συνέπειες. Επειδή η πραγματικότητα δεν ανταποκρίνεται στις ιδέες μας, δημιουργούμε μύθους και επανερμηνεύουμε την πραγματικότητα στρεβλά, ώστε να προστατεύσουμε τα κεντρικά στοιχεία της ιδεολογίας από κριτική ανάλυση. Η μυθολογία αυτή, η οποία βρίσκεται σε συνάφεια με την κουλτούρα της Μεταπολίτευσης, όπως επισήμανε ο Στάθης Καλύβας, έχει καλλιεργήσει ιδέες που δεν αντέχουν σε σοβαρή κριτική. Τις τελευταίες μέρες, με αφορμή τη δολοφονία του μαθητή Α. Γρηγορόπουλου και των βίαιων επισοδείων που ακολούθησαν το γεγονός, οι μύθοι αυτοί έκαναν την εμφάνισή τους με διάφορες παραλλαγές.
Μερικοί από τους μύθους αυτούς είναι:
Ο μύθος της «δημιουργικής βίας» («καταστροφή ίσον δημιουργία») που μέσα από την υλική καταστροφή προετοιμάζει το έδαφος για δημιουργία. Πρόκειται για μια μορφή έκφρασης που τρόμαζε τον Τζορτζ Οργουελ, ο οποίος την απαθανάτισε ως NewSpeak στο «1984». Στην ελληνική ερμηνεία του μύθου, η δημιουργική βία είναι αποκλειστικό αριστερό προνόμιο. Η κρατική βία, σε μυστηριώδη αντίθεση, ούτε αγνή είναι ούτε δημιουργική, αλλά μόνο έκφραση εξουσίας και απολύτως καταδικαστέα.
Ο μύθος της «αντίστασης» θέτει ότι το κράτος αποτελεί ένα κατασταλτικό μηχανισμό με στόχο την εξάλειψη άλλων ιδεών και απόψεων. Αυτός ο μύθος εξισώνει την καταστροφή με την αντίσταση. Η βία είτε είναι η συνήθης μορφή συμπεριφοράς της εξουσίας είτε είναι απαραίτητη για να αποδειχτεί ότι η εξουσία δεν παρέχει προστασία είτε είναι το δυσάρεστο αλλά αναπόφευκτο αποτέλεσμα της αντίστασης του πολίτη. Σε όλες τις περιπτώσεις, την ηθική ευθύνη για τη βία την έχει το κράτος. Ο Ελληνας πολίτης είναι ο ήρωας που πάντα αντιστέκεται.
Ο μύθος της «ελληνικής ιδιαιτερότητας» προβάλλει τον Ελληνα σα θύμα συνωμοσιών και καταστάσεων τις οποίες ο ίδιος δεν ελέγχει. Ο Ελληνας δεν υποκύπτει. Πάντα βρίσκεται σε θέση άμυνας διότι οι επιλογές και η ελευθερία του είναι πάντα περιορισμένες από τους φορείς της εξουσίας. Η Ελλάδα θα ήταν διαφορετική αν ο Ελληνας είχε πραγματική εξουσία, αλλά για λόγους πέραν του προσωπικού του ελέγχου και άρα της προσωπικής του ευθύνης ο ίδιος αντιστέκεται χωρίς να συμμετέχει στην εξουσία.
Ο μύθος της «άδολης νεολαίας», που δεν είναι άβουλη ούτε καθοδηγούμενη ούτε υπεύθυνη για τις επιπτώσεις των πράξεών της, διότι «είναι παιδιά». Με αυτό τον μύθο, η νεολαία δεν είναι αναπόσπαστο μέρος της ελληνικής κοινωνίας ούτε αποδέκτης των ίδιων επιδράσεων και ιδεών. Τα παιδιά έχουν κρίση και άποψη και βαθιά και ουσιαστική αντίληψη των προβλημάτων, αλλά όχι ευθύνη για την κοινωνία στην οποία ζουν, και αμφισβητούν τους μεγάλους και το κράτος. Παρά τα δημοσιεύματα που δείχνουν ότι οι διαδηλώσεις οργανώθηκαν μέσω SMS και μέσω μπλογκ στο Διαδίκτυο, ο μύθος εμμένει ότι οι διαδηλώσεις τους είναι «αγνές», «αναπάντεχες» και «αυθόρμητες» και διαφέρουν ριζικά από αυτές των προηγούμενων γενεών, Οπως γράφτηκε στην «Ελευθεροτυπία», «παιδιά πρωτοστάτησαν σε συμβολικές διαμαρτυρίες ανά την Ελλάδα, πολιορκώντας με αγνότητα αστυνομικά τμήματα».
Οι μύθοι αυτοί έχουν κύριο στοιχείο ότι όχι μόνο διαγράφουν τις ευθύνες μας, αλλά ηρωποιούν τον χαρακτήρα μας και τις πράξεις μας. Οι μύθοι αυτοί διαιωνίζονται πάνω στη βάση ενός πέμπτου μύθου ο οποίος επιτρέπει την αναπαραγωγή τους. Είναι ο μύθος του «άλλου υπαίτιου» που σβήνει τις ευθύνες μας, αλλά επίσης μας βάζει εξ ορισμού πάντοτε στη θέση να αντιδρούμε και ποτέ να παίρνουμε θέση, μιας και η δική μας πράξη πάντα ορίζεται ως δίκαιη απάντηση στην αδικία που διαπράττει ο «άλλος».
Οι μύθοι αυτοί εμποδίζουν τη διαπραγμάτευση των δύσκολων ερωτημάτων. Πώς ορίζουμε και κατοχυρώνουμε τη δημοκρατία και τον σεβασμό στο άτομο, σε μια κοινωνία που δεν σέβεται τους θεσμούς; Ο μύθος της ιδιαίτερότητας εμποδίζει την κατανόηση ότι είμαστε μια μικρή χώρα μέσα σε μια παγκόσμια οικονομική κρίση.
Μύθοι όπως της άδολης νεολαίας και της δημιουργικής βίας μάς εμποδίζουν να δεχθούμε τη δική μας ευθύνη για την ίδια μας ζωή, και μας στέλνουν να ψάχνουμε, με όποιο τρόπο θέλουμε, αλλά ποτέ με κόπο, τους μυθικούς «υπεύθυνους». Οταν τους βρούμε και τους κάψουμε, όλα θα γίνουν σωστά και δίκαια.
Γράφεται ως κοινός τόπος ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει όραμα. Πιστεύουμε ότι ευθυνόμαστε οι ίδιοι για το ότι είμαστε σε αυτή τη θέση, διότι δεχθήκαμε έναν τρόπο σκέψης και συλλογισμού που μας στρέφει μακριά από την πραγματικότητα, προς άγονες ιδέες. Η κουλτούρα αυτή μας απομακρύνει απο την κριτική αντιμετώπιση του (συλλογικού) εαυτού μας και δεν παράγει καμία ερμηνευτική ιδέα. Αυτό που παράγει είναι κακή Δημοκρατία. Και την κακή και αδύναμη Δημοκρατία την πληρώνουμε όλοι μας, ιδιαίτερα οι πιο αδύναμοι.
* Ο κ. Διονύσης Μιντζόπουλος είναι ερευνητής στην Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και η κ. Αλεξάνδρα Φιλήνδρα είναι ερευνήτρια στο Κέντρο Αμερικανικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Ράτγκερς.
